Θα μπορούσαν να είναι πολύ περισσότερα από τα δώδεκα που παρουσιάζουμε σήμερα εδώ. Δώδεκα εξώφυλλα βιβλίων ελληνικών εκδόσεων που κυκλοφόρησαν μέσα στο 2018. Τουλάχιστον εδώ στην «Κ» και στο πολιτιστικό της τμήμα, αισθανόμαστε ιδιαίτερη χαρά με την αισθητική που εκφράζουν ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι μέσω των εξωφύλλων και του όλου σχεδιασμού των βιβλίων τους τα τελευταία χρόνια.
Σκεφτήκαμε, λοιπόν, ότι έχουμε λίγο περιφρονήσει αυτή την (τόσο βασική για την πορεία ενός βιβλίου στην αγορά) πτυχή του εκδοτικού γίγνεσθαι. Μια πτυχή η οποία, πέρα από την εμπορική σημασία της, αποτελεί και τέχνη καθαυτή.
Κάνουμε, λοιπόν, μια αρχή σήμερα, επιλέγοντας δώδεκα εξώφυλλα από το 2018 και λέγοντας δυο λόγια, οι συντάκτες που τα επέλεξαν, γι’ αυτά. Σε καμία περίπτωση δεν είναι εξαντλητική η επιλογή αυτή. Για παράδειγμα, λείπουν οι εκδόσεις Αγρα, που «δίδαξαν», δεκαετίες τώρα, την τέχνη του σχεδιασμού ενός βιβλίου και την αισθητική φροντίδα ενός εξωφύλλου. Λείπει το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, με μια σειρά εξαιρετικών εξωφυλλικών επιλογών. Λείπουν οι εκδόσεις Αλεξάνδρεια, με μια σειρά καλαίσθητων τίτλων Ιστορίας τα τελευταία χρόνια, λείπουν οι εκδόσεις Κάτοπτρο, με άποψη πάνω στο τι συνιστά σοβαρό επιστημονικό βιβλίο, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τον σχεδιασμό του.
Θα επανέλθουμε όμως αργότερα, αφού αφήσουμε να κυλήσει λίγο και αυτή η χρονιά.
Το γνωστό κλισέ, πάντως, που θέλει να μην «κρίνουμε ένα βιβλίο από το εξώφυλλο» φέρει την αλήθεια του. Οπως θα διαπιστώσετε όμως από τις δώδεκα επιλογές παρακάτω, δεν ισχύει πάντοτε. Αντίθετα: συχνά ένα ωραίο εξώφυλλο είναι ο καθρέφτης ενός ελκυστικού περιεχομένου.
Γράφουν οι: Μάρω Βασιλειάδου (Μ. Β.), Νίκος Βατόπουλος (Ν. Β.), Σάκης Ιωαννίδης (Σ. Ι.), Δημήτρης Νίκας (Δ. Ν.) και Χριστίνα Σανούδου (Χ. Σ.).
ΝΤΑΝΙΛΟ ΚΙΣ
Η εγκυκλοπαίδεια των νεκρών
Για τη φωτογραφία του εξωφύλλου, οι εκδόσεις Καστανιώτη σημειώνουν: «Ο Ντανίλο Κις στο Παρίσι, 1989». Εκείνη την ίδια χρονιά «έφυγε» από τη ζωή ο μεγάλος Σέρβος συγγραφέας, ο περιπλανώμενος της παλιάς Ευρώπης, ο επιζήσας.
Ποιο μήνα άραγε τον συνάντησε ο φωτογράφος Ουλφ Αντερσεν, πόσο κοντά στον θάνατο βρίσκεται αυτή τη στιγμή που μας κοιτά κατάματα; Η εικόνα τον δείχνει να κουβαλά στην πλάτη του μια βαλίτσα. Στη σελίδα 187, στο διήγημα «Τα κόκκινα γραμματόσημα με τη μορφή του Λένιν» ο Ντανίλο Κις γράφει: «Ζούσα για πολλά χρόνια με μια έτοιμη βαλίτσα, για να μπορώ να φεύγω όποτε εκείνη με καλούσε».
Μ. Β.
ROBERT SEETHALER
Ο Καπνοπώλης
Χτίζοντας παράλληλες σειρές, οι εκδόσεις Ποταμός μας προσφέρουν με τα «Ποταμόπλοια» τον «Φάρο» και άλλες κατηγορίες, παράθυρα στη σύγχρονη λογοτεχνία και σκέψη.
Τα εξώφυλλα είναι πλέον σήμα κατατεθέν, ιδίως στη σειρά «Ποταμόπλοια» που –με αρκετούς πλέον τίτλους στη λίστα– συγκροτούν ένα αισθητικό πάνθεον γραφιστικής τέχνης. Τα εξώφυλλα (μίνιμαλ όσο χρειάζεται και με ισχυρή συνειρμική δύναμη) υπογράφει η Δάφνη Κουγέα, η οποία μας έχει δώσει ώς τώρα μια ελκυστική ανθολογία της αισθητικής της.
Στον «Καπνοπώλη» του Ρόμπερτ Ζέεταλερ, για παράδειγμα, μας δίνει ένα εξαιρετικό δείγμα αρ ντεκό ύφους.
Ν. Β.
ΧΑΪΝΡΙΧ ΜΠΕΛ
Μπιλιάρδο στις εννιάμισι
Δεν γνωρίζουμε την ιστορία που κρύβεται πίσω από την αινιγματική, ασπρόμαυρη φωτογραφία του Κωνσταντίνου Πίττα, την οποία επέλεξε η Μαρία Τσουμαχίδου για το εξώφυλλο της νέας έκδοσης του εμβληματικού μυθιστορήματος του Χάινριχ Μπελ για τις εκδόσεις Πόλις. Δεν είναι όμως δύσκολο να φανταστούμε πως ο ηλικιωμένος άντρας βαδίζει στους δρόμους κάποιας γερμανικής πόλης, σαν αυτή όπου εκτυλίσσεται η ιστορία της οικογένειας Φάιμελ, αν και αρκετές δεκαετίες αργότερα. Ενα έργο του αναγνωρισμένου φωτογράφου κοσμεί το εξώφυλλο ακόμα ενός βιβλίου του Μπελ, του «Ομαδικού πορτρέτου με μία κυρία», επίσης από τις εκδόσεις Πόλις.
Χ. Σ.
FRIEDRICH SCHILLER
Ωδή στη χαρά
Στα «Φυλλάδια» των εκδόσεων «Περισπωμένη» προσφέρεται σταδιακά ο ανθός της δυτικής παιδείας και η «Ωδή στη χαρά» του Σίλερ συνοδεύεται σε αυτήν την έκδοση και με απόσπασμα της παρτιτούρας από την Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν. Με χειροποίητο ράψιμο, τα «Φυλλάδια» έχουν την αίσθηση του πρωτογενούς και μονάκριβου. Στο σύνολό τους, οι εκδόσεις «Περισπωμένη» συνιστούν και μια πρόταση αισθητικής και φέρουν εξ ολοκλήρου τη σφραγίδα του εκδότη τους, ποιητή Σωτήρη Σελαβή. Είναι τυπωμένα σε χαρτί Αλσατίας με «Χαϊδελβέργη» από τον Γρηγόρη Μουγιακάκο και διπλοραμμένα στο χέρι από την καλλιτέχνιδα βιβλιοδέτρια και συντηρήτρια βιβλίων Βασιλική Βλάχου.
Ν. Β.
DONATELLA DI PIETRANTONIO
Αρμινούτα
Μια ευαίσθητη γυναικεία φιγούρα φτιαγμένη με χρώματα που λιώνουν και χάνονται μέσα στο νερό επέλεξε για το εξώφυλλο αυτού του τρυφερού μυθιστορήματος ο εικονογράφος και γραφίστας Χρήστος Κούρτογλου για λογαριασμό των εκδόσεων Ικαρος.
Ο τίτλος, γραμμένος με ένα κεφαλαίο «Α» που απλώνει στο χαρτί όπως τα σχέδια που ζωγραφίζαμε όταν είμασταν παιδιά με τις νερομπογιές, ταιριάζει απολύτως με την ιστορία που αφηγείται η συγγραφέας: μια παιδική ανάμνηση που δεν έσβησε, ένα κορίτσι που επιστρέφει στο παρελθόν αναζητώντας τη μάνα του και τις ρίζες μιας χαμένης οικογένειας που δεν μπορεί να θρέψει την ενήλικη ζωή της.
Μ. Β.
ΓΚΑΪΤΟ ΓΚΑΖΝΤΑΝΟΦ
Μια βραδιά με την Κλαιρ
Καθώς πληθαίνουν οι τίτλοι στη λίστα των εκδόσεων Αντίποδες (που μας βοηθούν δίνοντας αρίθμηση, προσεγγίζοντας πλέον τους 50 τίτλους) γίνεται σαφές και στέρεο και το αισθητικό στίγμα τους. Με ένα εικαστικό θέμα σε υπόλευκο φόντο και τη σχέση κειμένου (συγγραφέα και τίτλου) και εικόνας οργανωμένη με έναν αέρα κεντροευρωπαϊκού Μεσοπολέμου, οι Αντίποδες μοιάζουν να έχουν βιωμένη τη σχέση με μια μακρά γραφιστική παράδοση. Σε έναν από τους νέους τίτλους, στο «Μια βραδιά με την Κλαιρ» του Ρώσου Γκάιτο Γκαζντάνοφ (1903-1971), το ύφος του βιβλίου εκπροσωπείται παρασταστικά. Ο σχεδιασμός είναι της Μάρως Κατσίκα.
Ν. Β.
ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΒΑΝΣ
Το τραγούδι του χιλμπίλη
H φωτογραφία του Λάρι Τάουελ θεωρώ ότι καθρεφτίζει την ατμόσφαιρα του βιβλίου «Το τραγούδι του χιλμπίλη» από τις εκδόσεις Δώμα. Με τον όρο «χιλμπίληδες» προσδιορίζεται μια ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα στην Αμερική: λευκοί, χαμηλού μορφωτικού επιπέδου, ζουν συνήθως στα όρια της παραβατικότητας, με μεγάλα διαστήματα ανεργίας, ξεδίνουν με άφθονο αλκοόλ και ουσίες, και πολιτικά –στο βιβλίο– στρέφονται στα άκρα και σε ηγέτες τύπου Τραμπ. Το σκυμμένο παιδί της φωτογραφίας στο αγροτικό φορτηγό μοιάζει θλιμμένο ή απλώς βαριέται, αλλά πάντως δίνει την αίσθηση πως ό,τι και να κάνει δεν μπορεί να ξεφύγει από μια ζωή με παλιά αγροτικά φορτηγά μέσα σε καλαμποχώραφα.
Σ. Ι.
ΛΟΥΙΣ ΣΕΠΟΥΛΒΕΔΑ
Ιστορία μιας λευκής φάλαινας
Θυμίζει παιδική ζωγραφιά ή κολάζ, όμως το λιτό εξώφυλλο του Κωνσταντίνου Γερονίκου για τις εκδόσεις Opera και το βιβλίο του Λουίς Σεπούλβεδα είναι, φυσικά, δουλειά επαγγελματία, και με αυτή την έννοια ταιριάζει απολύτως με την ιστορία της λευκής φάλαινας, που ξεκινά σαν παραμύθι για παιδιά αλλά εξελίσσεται σε κάτι πιο σκοτεινό, αλληγορικό και ενίοτε βίαιο. Μια φάλαινα «αναδύεται» από το βαθύ μπλε μιας χάρτινης θάλασσας προς το ανοικτό γαλάζιο της επιφάνειας, και οι δύο αποχρώσεις «χωρίζουν» τον τίτλο του βιβλίου στα δύο δίνοντας παιχνιδιάρικο τόνο. Αυτός ο διαχωρισμός την ίδια στιγμή, όμως, μοιάζει και με υπαινιγμό σε αυτή τη διττή φύση του βιβλίου, από την αθωότητα στη βία.
Χ. Σ.
ΔΗΜΗΤΡΑ ΚΟΛΛΙΑΚΟΥ
Αλφαβητάρι εντόμων
Αμέτρητα μικροσκοπικά ανθρωπάκια συνωστίζονται στο εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο αυτού του βιβλίου των εκδόσεων Πατάκης. Και είναι πράγματι τόσα πολλά, που οι εξωτερικές επιφάνειες δεν τα χωρούν, γι’ αυτό κυλούν προς τα μέσα πλησιάζοντας επικίνδυνα προς τις γραμμένες σελίδες. Είναι σαν να ακούς τον βόμβο της συνάντησής τους. Είναι άνθρωποι λοιπόν ή μήπως μια πολύβουη κυψέλη μελισσών; Στις ιστορίες της Δήμητρας Κολλιάκου το ελάχιστο, το ασήμαντο, ένα έντομο, μπαίνει στην ανθρώπινη ζωή και δημιουργεί εκλεκτικές συγγένειες. Χάρη σε αυτό το εξώφυλλο, η λογοτεχνική αφήγηση ξεκινά με μια εικόνα. Ο σχεδιασμός του εξωφύλλου είναι του Πάρι Μέξη.
Μ. Β.
ΟΥΙΛΛΙΑΜ ΦΩΚΝΕΡ
Ο αχυρώνας φλέγεται
Υπάρχει μια ηρεμία στον πίνακα του Αντριου Γίεθ και πολλά ερωτήματα. Ποιος είναι ο άνδρας της εικόνας, από πού έρχεται, πού πηγαίνει. Η λίμνη που διακρίνεται στο βάθος αφήνει υποσχέσεις αισιοδοξίας, αλλά τίποτα δεν είναι σίγουρο. Ο άνδρας είναι στην αρχή της διαδρομής. Κάπως έτσι ο πίνακας υποδηλώνει το περιεχόμενο του βιβλίου των εκδόσεων Κίχλη που αφορά μια ιστορία ενηλικίωσης με σαφώς μεγαλύτερη ένταση απ’ ό,τι ο περίπατος σε ένα ασυννέφιαστο λιβάδι. Θα μπορούσε κάλλιστα η εικόνα του εξωφύλλου να είναι η νοητή συνέχεια του τέλους του υπέροχου διηγήματος του Ουίλλιαμ Φώκνερ. Εικόνα εξωφύλλου: «Turkey Poind» (1944), Andrew Wyeth (Farnsworth Art Museum).
Σ. Ι.
ΔΗΜHΤΡΗΣ ΧΑΝΤΖOΠΟΥΛΟΣ
Εμμανουήλ Ροΐδης, H Πάπισσα Ιωάννα
Το μυθιστόρημα του Εμμανουήλ Ροΐδη παρουσιάζεται με εικαστική μορφή που παραπέμπει σε κόμικς από τις εκδόσεις του The Athens Review Of Books. Η εικόνα του εξωφύλλου χαρακτηρίζεται από τέσσερα στοιχεία. Ενταση: Mαύρο – άσπρο, όπου το μαύρο καλύπτει το ένα τρίτο του χώρου έχοντας στην κορυφή τη φιγούρα μιας λιτανείας. Μυστήριο: Η πλάτη της Πάπισσας Ιωάννας είναι ζωγραφισμένη με εξαιρετική ακρίβεια, ενώ το κεφάλι παραμένει σκοτεινό. Δράμα: Εντονες σκιές «λερώνουν» το καθαρό, λευκό φόντο και δίνουν αίσθηση κίνησης. Μοναδικότητα: Ιδιαίτερα τυπογραφικά στοιχεία, που παραπέμπουν στον γραφικό χαρακτήρα του καλλιτέχνη και υπονοούν την παλαιότητα της ιστορίας.
Δ. Ν.