Η περιπέτεια του Ελληνικού έχει αποκτήσει πλέον ένα συμβολικό περιεχόμενο. Είναι η ιστορία μιας χώρας που αδυνατεί να αποφασίσει τι θέλει και να προχωρήσει με συνέπεια προς μια κατεύθυνση. Η ιστορία μιας διοίκησης –κεντρικής και τοπικής– που αποδεικνύεται κατώτερη των περιστάσεων, που κάποια στιγμή απλώς παραιτείται και αφήνει τα ηνία στην αγορά. Είναι ένα σύμβολο της ασυνέχειας του κράτους, των συνεπειών του λαϊκισμού και της στείρας άρνησης, αλλά και της ήττας του πολεοδομικού σχεδιασμού, ως εργαλείου απάλειψης των αντιθέσεων. Με λίγα λόγια, τα έχει όλα, εκτός από ευτυχή κατάληξη.
Με την έννοια αυτή, το 40ετές ταξίδι του Λουδοβίκου Βασενχόφεν (ομότιμου καθηγητή στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ) στο βιβλίο «Ελληνικόν… πάθος: Η ανάπτυξη του πρώην αεροδρομίου Ελληνικού» (εκδ. Σάκκουλα) παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Είναι μια ιστορία που ο κ. Βασενχόφεν τη γνωρίζει όχι μόνο ως ερευνητής αλλά και εκ των έσω, καθώς από το 1995 αναμείχθηκε με διάφορους τρόπους στην υπόθεση του Ελληνικού: ως μελετητής, ως μέλος της κριτικής επιτροπής ενός από τους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς που έγιναν για την τύχη του, ως μέλος του διοικητικού συμβουλίου της «Ελληνικό Α.Ε.».
Το βιβλίο «Ελληνικόν… πάθος: Η ανάπτυξη του πρώην αεροδρομίου Ελληνικού» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σάκκουλα.
Το εφαλτήριο
«Αφετηρία» του βιβλίου είναι το 1978. «Η ιστορία ξεκινά πριν από 40 χρόνια, όταν αποφασίστηκε για πρώτη φορά με νόμο η δημιουργία του νέου αεροδρομίου στα Σπάτα και η εκποίηση του Ελληνικού προς χρηματοδότηση του εγχειρήματος», εξηγεί ο κ. Βασενχόφεν. «Η επιλογή αυτή ήταν το εφαλτήριο για μία σειρά από μελέτες για την αξιοποίησή του. Η πρώτη έγινε από τη ΔΕΠΟΣ το 1980 και βασιζόταν στην υπόθεση ότι ο χώρος θα “οικοπεδοποιηθεί”, με κύριο προορισμό την κατοικία».
Οσο το αεροδρόμιο παρέμενε σε λειτουργία, η συζήτηση παρέμενε θεωρητική. Η πρώτη εκτεταμένη έρευνα ανατίθεται στο ΕΜΠ στα μέσα της δεκαετίας του ’90, όταν αποφασίζεται η κατασκευή νέου αεροδρομίου στα Σπάτα με σύμβαση παραχώρησης και συνεπώς αποκτά συγκεκριμένη ημερομηνία η αποδέσμευση του Ελληνικού.
«Προβλέφθηκε ότι το παλιό αεροδρόμιο θα γίνει “κυρίως πάρκο”, με κάποιες εμπορικές χρήσεις ώστε να αυτοχρηματοδοτηθεί η δημιουργία και συντήρησή του. Θυμάμαι ότι η προοπτική του χώρου μας είχε ενθουσιάσει. Θεωρούσαμε ότι θα είναι μια υποδομή μητροπολιτικής σημασίας, που θα μπορούσε να γίνει πόλος έλξης και για τον τουρισμό».
Ο ομότιμος καθηγητής στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, Λουδοβίκος Βασενχόφεν, έχει αναμειχθεί στην υπόθεση του Ελληνικού με διάφορους τρόπους: ως μελετητής, ως μέλος κριτικής επιτροπής και ως μέλος Δ.Σ. της «Ελληνικό Α.Ε.».
Η μελέτη δεν τελείωσε ποτέ. Τον Μάρτιο του 2001 το αεροδρόμιο κλείνει, λίγο μετά ένα κομμάτι του Ελληνικού χρησιμοποιείται για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. «Πλέον αποφασίστηκε να μετατραπεί όλο το Ελληνικό σε πάρκο, κάτι που εξαγγέλθηκε και από τον πρωθυπουργό Κώστα Σημίτη», εξηγεί ο κ. Βασενχόφεν. Πραγματοποιείται διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός, που καταλήγει σε μια ενδιαφέρουσα πρόταση, η οποία εξειδικεύθηκε αλλά δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Παράλληλα, οι δήμοι αναθέτουν και εκείνοι μια μελέτη στο ΕΜΠ, υποστηρίζοντας τη μετατροπή όλου του χώρου σε πάρκο υψηλού πρασίνου. Το Δημόσιο αναθέτει νέες μελέτες, όσο το Ελληνικό αρχίζει πλέον να παρακμάζει.
«Αρχισαν οι βανδαλισμοί, οι κλοπές. Αυτός ο τόσο ζωντανός χώρος μετετράπη σε μια αλάνα, στην οποία δεν κυκλοφορούσε κανείς», λέει ο κ. Βασενχόφεν. «Μετά τις εκλογές, ο σχεδιασμός αλλάζει και πάλι, ιδρύεται η “Ελληνικό Α.Ε.”, που λίγα χρόνια αργότερα “πέρασε” στον έλεγχο του ΤΑΙΠΕΔ. Εγινε πια ξεκάθαρο ότι η πολιτεία εγκατέλειπε οριστικά τη μετατροπή του χώρου σε πάρκο και στρεφόταν προς την εκμετάλλευσή του με όρους real estate», λέει ο κ. Βασενχόφεν.
«Χάθηκε μεγάλη ευκαιρία»
Η πορεία ήταν πλέον προδιαγεγραμμένη. «Πιστεύω ότι το 2000-2001, τότε που εξαγγέλθηκε η δημιουργία του πάρκου, χάθηκε μια μεγάλη ευκαιρία. Αν είχαν τότε γίνει τα πρώτα βήματα για το πάρκο, η κατάσταση θα ήταν πολύ διαφορετική», εκτιμά ο κ. Βασενχόφεν. «Σε αυτό είχαν μεγάλο μερίδιο ευθύνης και οι δήμοι της περιοχής, οι αντιδράσεις των οποίων καθυστέρησαν τη λήψη αποφάσεων. Κίνητρό τους ήταν να χρησιμοποιήσουν το Ελληνικό για υποδομές που θα εξυπηρετούν μόνο τους δημότες τους, υπερεκτιμώντας τη δυνατότητά τους να αναλάβουν ένα τόσο μεγάλο και σύνθετο έργο. Κατά την άποψή μου, η Τοπική Αυτοδιοίκηση έπαιξε τότε πολύ αρνητικό ρόλο. Είχαν όμως δίκιο στη συνέχεια, το 2008-2010, όταν άρχισε πια να φαίνεται ότι το έργο δεν είχε πια προορισμό το δημόσιο όφελος, αλλά ολίσθαινε προς μια ιδιωτική ανάπτυξη, αποκομμένη πλήρως από την περιοχή, όπου τον πρώτο λόγο θα είχε η αγορά ή… ένα άλλο κράτος, όπως το Κατάρ».
Ούτε η πολιτεία στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων. «Αλλαζε ο υπουργός, άλλαζε πλεύση η κυβέρνηση. Αλλαζε η κυβέρνηση, εγκατέλειπε ό,τι πρόοδο είχε κάνει η προηγούμενη. Και πάλι από την αρχή. Το Ελληνικό έγινε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα της ασυνέχειας του ελληνικού κράτους. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα;
Ο χώρος έμεινε για δεκαετίες αναξιοποίητος. Δυστυχώς, η αδράνεια αυτή έχει ένα κοινωνικό κόστος που δεν το μετράμε ποτέ. Αν ο χώρος είχε αναπτυχθεί γρήγορα, λίγο μετά το κλείσιμο του αεροδρομίου, θα μπορούσε να προσφέρει σημαντικές κοινωνικές υπηρεσίες, συμβάλλοντας παράλληλα στα δημόσια ταμεία».
Με το κλείσιμο του αεροδρομίου το 2001, το Ελληνικό αρχίζει σταδιακά να παρακμάζει. «Αρχισαν οι βανδαλισμοί, οι κλοπές. Αυτός ο τόσο ζωντανός χώρος μετετράπη σε μια αλάνα, στην οποία δεν κυκλοφορούσε κανείς».
Ηταν, όμως, η πώληση του Ελληνικού η καλύτερη επιλογή; «Συμφωνώ απόλυτα με την άποψη του Σπύρου Πολλάλη (σ.σ. καθηγητή του Harvard και προέδρου για ένα διάστημα της “Ελληνικό Α.Ε.”), ότι έπρεπε το Δημόσιο να αξιοποιήσει κομμάτι κομμάτι τον χώρο, παράλληλα με τη δημιουργία του πάρκου. Ετσι θα μπορούσε σύντομα να εκμεταλλευθεί την υπεραξία που θα δημιουργούσε η επένδυση. Για εμένα ήταν βασικό λάθος η πώληση ολόκληρου του χώρου», εκτιμά ο κ. Βασενχόφεν.
Πάμε στο σήμερα. Σαράντα χρόνια μετά τον πρώτο νόμο για το Ελληνικό, η εικόνα του δεν έχει ακόμα αλλάξει: το παλαιό αεροδρόμιο παραμένει μια αναξιοποίητη αλάνα. Η δε υπόσχεση της εκκίνησης των έργων μετατίθεται συνεχώς, σε μια διαρκή, σχεδόν… θεατρική διαμάχη του Δημοσίου με τον ανάδοχο για κάθε ζήτημα που αφορά την αδειοδότηση της επένδυσης. Ζητώ από τον κ. Βασενχόφεν την άποψή του για τα σχέδια που έχουν παρουσιαστεί από τη Lamda Development.
Οι φόβοι
«Οφείλω κατ’ αρχάς να αναγνωρίσω ότι η εταιρεία που ανέλαβε το έργο έκανε μια δουλειά που στο ΕΜΠ δεν τολμάμε να ονειρευτούμε, επιστρατεύοντας υψηλής στάθμης γραφεία για τις επιμέρους μελέτες. Προσωπικά, όμως, δεν ενθουσιάζομαι με τη λύση που προτείνεται. Από πολεοδομικής απόψεως, το Ελληνικό θα είναι ένας κόσμος δικός του. Ξεχωριστός, οριοθετημένος, για υψηλά εισοδήματα. Φοβάμαι ότι έχουν δίκιο αυτοί που υποστηρίζουν ότι το πάρκο είναι απλά η εσωτερική αυλή μιας περιοχής πολυτελών κατοικιών. Από αρχιτεκτονική άποψη, δεν νομίζω ότι ταιριάζει στη μορφή και στην αισθητική της ελληνικής πόλης όλο αυτό το ρεύμα του new urbanism, των περιαστικών δορυφόρων με τα ψηλά κτίρια, τα εμπορικά κέντρα και την εντυπωσιακή αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε υψηλά εισοδήματα. Δεν μπορώ να φανταστώ το θαλάσσιο μέτωπο του Σαρωνικού με ουρανοξύστες, είναι εντελώς εκτός κλίμακας.
Δυστυχώς, τα προβλήματα δεν τελειώνουν εδώ. Λυπάμαι που το λέω, αλλά δεν έχει εξεταστεί πώς η διάθεση χιλιάδων κατοικιών και εκατοντάδων καταστημάτων θα επηρεάσει την Αθήνα. Ούτε ποιες θα είναι οι συνέπειες στην αγορά των γύρω δήμων, του Ελληνικού, της Γλυφάδας, της Αργυρούπολης, του Αλίμου. Μπορεί να είναι καταστροφικές, ή μπορεί οι φόβοι μου να είναι υπερβολικοί. Από την άλλη πλευρά, όταν σε ρωτά κάποιος “και τι ήθελες, να μείνει έτσι παρατημένο το Ελληνικό για άλλα δέκα χρόνια;”, τι μπορείς να απαντήσεις;».