Η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, στις 24 Ιουλίου 1923, σηματοδότησε το τέλος του Ανατολικού Ζητήματος. Με τον όρο αυτόν, περιγράφεται το ενδεχόμενο της διάλυσης και της διαδοχής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία από τον 18ο αιώνα είχε εισέλθει σε φάση μεγάλης παρακμής. Ειδικά μετά τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), το σημαντικότερο σημείο έντασης αφορούσε τις ρωσικές φιλοδοξίες για έλεγχο των Στενών των Δαρδανελλίων (και της Κωνσταντινούπολης), επομένως τις δυνατότητες εξόδου της Ρωσίας στη Μεσόγειο, ένα από τα πιο εκρηκτικά προβλήματα των διεθνών σχέσεων της νεότερης και της σύγχρονης εποχής.
Το Ανατολικό Ζήτημα αφορούσε δύο επίπεδα διεθνών δρώντων. Πρώτον, τις αντικρουόμενες φιλοδοξίες των Μεγάλων Δυνάμεων (άρα και τον ανταγωνισμό μεταξύ Ρωσίας και Βρετανίας, που συνδεόταν με τον αντίστοιχο ανταγωνισμό τους στην Ασία, το αποκαλούμενο κατά τον 19ο αιώνα «great game»). Δεύτερον, τις φιλοδοξίες των πολλών λαών που υπάγονταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία – μεταξύ τους, των Ελλήνων.
Η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επήλθε ως αποτέλεσμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δηλαδή σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία είχε σημειωθεί μια πρόσκαιρη, αλλά δραματική έκλειψη του ρωσικού παράγοντα λόγω της Επανάστασης του 1917 και του εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε. Ετσι, από τις Μεγάλες
Δυνάμεις, αυτές που πρωτίστως ωφελήθηκαν ήταν η Βρετανία και η Γαλλία, οι οποίες έλεγξαν τεράστιες περιοχές στον χώρο που τότε αποκαλείτο «Εγγύς» (αργότερα «Μέση») Ανατολή. Η πρώτη σχετική συνθήκη, αυτή των Σεβρών το 1920, αναθεωρήθηκε τελικά στη Λωζάννη μετά την ήττα της Ελλάδας στη Μικρά Ασία από τη νεόκοπη κεμαλική Τουρκική Δημοκρατία. Ετσι, με τη Συνθήκη της Λωζάννης διατηρήθηκε μια μεγάλη Τουρκία στην Ανατολία και στην Ανατολική Θράκη, και μάλιστα με ομοιογενή μουσουλμανικό πληθυσμό μετά την εθνοκάθαρση εναντίον Ελλήνων και Αρμενίων. Τα Στενά αποστρατικοποιούνταν, κατά βρετανική απαίτηση.
Αναγνωριζόταν η ιταλική κυριαρχία στα Δωδεκάνησα και η βρετανική στην Κύπρο. Προβλεπόταν η κατάργηση των διομολογήσεων. Στην ευρύτερη περιοχή, μέσω του ορισμού των νέων νότιων τουρκικών συνόρων, επιβεβαιώνονταν οι βασικές προβλέψεις της Συνθήκης των Σεβρών: η Τουρκία έχανε οριστικά τα αραβικά εδάφη, αφού παραιτείτο από την κυριαρχία επί της Λιβύης (υπό ιταλικό έλεγχο), της Αιγύπτου (υπό βρετανικό), καθώς και των σημερινών εδαφών της Συρίας, του Λιβάνου, της Ιορδανίας, του Ισραήλ (εκείνη την εποχή: Παλαιστίνης), του Ιράκ (που διεκδικούσε και την περιοχή της Μοσούλης από την Τουρκία), καθώς και της Αραβικής Χερσονήσου. Υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών, η Βρετανία έλαβε «εντολές» για τη διακυβέρνηση της Παλαιστίνης (μαζί με την Υπεριορδανία) και του Ιράκ, ενώ η Γαλλία, της Συρίας (που τότε περιλάμβανε και το σαντζάκι της Αλεξανδρέττας) και του Λιβάνου. Ως ανεξάρτητο αραβικό κράτος τελικά αναδύθηκε η Σαουδική Αραβία.
Ασφαλώς, επιμέρους πτυχές του Ανατολικού Ζητήματος συνέχισαν να είναι ενεργές και κατά τα επόμενα χρόνια. Ωστόσο, η συνθήκη, που υπογράφηκε από πολλές χώρες (Βρετανία, Γαλλία, Γιουγκοσλαβία, Ελλάδα, Ιαπωνία, Ιταλία, Ρουμανία, Τουρκία), αποτελεί έως και σήμερα τη βάση του εδαφικού καθεστώτος όχι μόνον μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας, αλλά στην ευρύτερη περιοχή.
*Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιο-λογίας, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.