Λέγεται συχνά και ισχύει πως ζούμε στην εποχή των μεγάλων δεδομένων (big data). Ο όρος αυτός περιγράφει τόσο τον όγκο των πληροφοριών που παράγονται και διακινούνται ηλεκτρονικά όσο και την τεχνολογική δυνατότητα που επιτρέπει τη συσσώρευση, επεξεργασία και μετατροπή τους σε αγαθό ύψιστης αξίας. Ο ισχυρισμός μάλιστα πως τα δεδομένα θα αποτελέσουν την κορυφαία πλουτοπαραγωγική πηγή του κόσμου λίγο απέχει ακόμη από την πραγματικότητα.
Τα δεδομένα τα παράγουμε εμείς οι άνθρωποι, άλλοτε συνειδητά (π.χ. όταν κάνουμε αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης) και άλλοτε χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε ή και να το αντιλαμβανόμαστε (π.χ. όταν μετακινούμαστε έχοντας το τηλέφωνο μαζί μας, δηλαδή συνέχεια, ή όταν κάνουμε μια αναζήτηση στο Διαδίκτυο).
Παράλληλα, πληροφορίες για τον καθένα μας παράγουν και εκατομμύρια μηχανές που είναι συνδεδεμένες μεταξύ τους, από τις κάμερες που βρίσκονται πλέον παντού ώς τις έξυπνες οικιακές συσκευές που καταλαμβάνουν τα σπίτια μας. Η δυνατότητα σύνδεσης και συσχέτισης των δεδομένων αυτών, ταύτισης με τον πομπό τους και επεξεργασίας τους καθιστά δυνατή τη στενή παρακολούθησή μας αλλά και την πρόβλεψη και επομένως διαμόρφωση της συμπεριφοράς μας. Η δυνατότητα αυτή έχει ήδη αρχίσει να αξιοποιείται από εταιρείες που, όπως είναι φυσικό, ενδιαφέρονται για πωλήσεις και κέρδη.
Το ίδιο κάνουν οι κυβερνήσεις, είτε για την υπονόμευση των ανταγωνιστών τους (όπως έξοχα έπραξαν οι Ρώσοι στις αμερικανικές εκλογές του 2016) είτε για τον έλεγχο και τη χειραγώγηση των πολιτών τους (όπως ξεκίνησε να κάνει ήδη η Κίνα με τη λεγόμενη «κοινωνική πιστωτική βαθμολογία», ένα είδος βαθμού που βασίζεται στα προσωπικά δεδομένα και αναλόγως επιτρέπει ή περιορίζει την πρόσβαση σε διάφορα αγαθά). Συγχρόνως, η δυνατότητα υποκλοπής των δεδομένων από παράνομους παίκτες προσφέρει τεράστιες ευκαιρίες στον κόσμο του οργανωμένου εγκλήματος και αυξάνει την ανασφάλεια των συναλλαγών. Το πιο ανησυχητικό, όμως, είναι πως η επεξεργασία όλων αυτών των δεδομένων γίνεται πλέον από αλγορίθμους που χάρη σε αυτά αναπτύσσουν πρακτικές τεχνητής νοημοσύνης. Οι εξελίξεις αυτές εμπεριέχουν τεράστιες ευκαιρίες, αλλά ενδεχομένως πολλαπλάσιους κινδύνους.
Μια σχετική διάσταση του όλου προβλήματος που συγκεντρώνει πολύ μικρότερη προσοχή έχει να κάνει με το πώς αντιλαμβανόμαστε τη γνώση. Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε δύο προσεγγίσεις. Η πρώτη ουσιαστικά την ταυτίζει με τα δεδομένα και την επεξεργασία τους. Πράγματι, πριν από την εφεύρεση του Διαδικτύου, οι πληροφορίες αποθηκεύονταν κυρίως στο χαρτί. Η επεξεργασία τους απαιτούσε βιβλιοθήκες, διάβασμα, αποδελτίωση και σύνθεση. Αναγκαστικά περιοριζόταν από τις δυνατότητες του μυαλού, της μνήμης και εντέλει της ανθρώπινης αντοχής. Αντίθετα, οι αλγόριθμοι έχουν απεριόριστη αντοχή, ενώ δεν πάσχουν από τις ανθρώπινες στρεβλώσεις.
Η δεύτερη προσέγγιση αντιμετωπίζει τη γνώση ως μια πολυσύνθετη διαδικασία που δεν εξαντλείται στην ανάλυση των δεδομένων, αλλά συμπεριλαμβάνει διαστάσεις όπως η νοηματοδότηση, η ερμηνεία, η αξιολόγηση, η φαντασία, ακόμη και το γούστο – το σύνολο δηλαδή των χαρακτηριστικών που συχνά περιγράφουμε ως «σοφία».
Σύμφωνα με την αντίληψη, αυτή, ένα έμπειρο και καλά εκπαιδευμένο ανθρώπινο μυαλό που μπορεί να χάνει στο σκάκι από έναν υπολογιστή, εξακολουθεί να έχει τη δυνατότητα να παράγει διαφορετική και ουσιαστικότερη γνώση από τους αλγορίθμους. Με άλλα λόγια, η γνώση δεν είναι σαν το σκάκι. Η σημασία των δύο αυτών αντιλήψεων για το πώς πρέπει να δομηθεί η Παιδεία είναι καταλυτική. Η πρώτη προκρίνει την τεχνική κατάρτιση, ενώ η δεύτερη την ευρυμάθεια.
Δεν γνωρίζω ποια από τις δύο προσεγγίσεις είναι η ορθή. Αν ισχύει η πρώτη, φοβάμαι πως το μέλλον μας δεν θα είναι και το πιο ευχάριστο, καθώς ο ρόλος μας θα περιοριστεί στην παραγωγή δεδομένων τα οποία θα επεξεργάζονται μηχανές εξασφαλίζοντάς μας ευδαιμονία (στην καλύτερη περίπτωση) ή δουλεία (στη χειρότερη).
Ανεξάρτητα όμως από την ορθότητα της καθεμιάς επιβάλλεται, θεωρώ, να πιστέψουμε και να εργαστούμε με βάση τη δεύτερη αντίληψη.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.