Ομάδα επιστημόνων από επτά πανεπιστημιακά ιδρύματα και ένα ερευνητικό ινστιτούτο ένωσαν τις δυνάμεις τους σε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα με στόχο την καταγραφή, διατήρηση αλλά και ανάπτυξη του ελληνικού φυτικού πλούτου μέσω της ανακάλυψης των ουσιών και των ιδιοτήτων των φυτών. Ο στόχος είναι να προσφέρουν «ολοκληρωμένες υπηρεσίες» σε όποιον παραγωγό, ερευνητή, εταιρεία ή όποιον άλλο θα ήθελε να δημιουργήσει προϊόντα αξιοποιώντας τις δυνάμεις των φυτών. Το PlantUp (Upgrating the plant capital) όπως έχει ονομαστεί το πρόγραμμα, «είναι ένας τρόπος να βοηθήσει η έρευνα την οικονομία της χώρας», επισημαίνει ο κ. Αλέξιος-Λέανδρος Σκαλτσούνης, καθηγητής του τομέα Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων και επικεφαλής της προσπάθειας.
«Είναι αλήθεια ότι ο φυτικός πλούτος της Ελλάδας είναι ιδιαίτερα πλούσιος», διαβεβαιώνει. «Ομως, αυτό είναι ένα γεγονός. Το θέμα είναι πώς μπορούμε να πάμε παρακάτω. Πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε αυτό τον πλούτο και να τον μετατρέψουμε σε κεφάλαιο για τη χώρα», επισημαίνει.
Απαραίτητη διευκρίνιση
Για να αποφευχθούν οι παρεξηγήσεις, ο καθηγητής διευκρινίζει ότι η «αξιοποίηση» σε αυτή την περίπτωση δεν είναι κάτι επιβλαβές για το φυσικό περιβάλλον, αντίθετα αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωσή του. «Μπορούμε να φτιάξουμε μια κιβωτό του Νώε και να κλείσουμε μέσα όλα τα φυτά. Ομως είναι άλλο να έχεις τον σπόρο και άλλο να μπορείς από αυτόν να “βγάλεις” ένα φυτό». Οι σπόροι είναι ζωντανοί οργανισμοί και αν δεν φυτευθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα χάνουν τη δύναμή τους ή και πεθαίνουν, η καλλιέργειά τους αποτελεί λοιπόν όρο επιβίωσης.
Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί πάνω από 6.000 φυτά, εκ των οποίων το 20%, περίπου 1.200 φυτά, είναι ενδημικά. Ο μεγάλος φυτικός πλούτος της χώρας έχει τη ρίζα του στο «πολύ πολύ» μακρινό παρελθόν, στην Εποχή των Παγετώνων. Φαίνεται ότι οι καιρικές συνθήκες που επικράτησαν στη Νότια Ευρώπη, εκείνο το χρονικό διάστημα ήταν ηπιότερες σε σχέση με το βόρειο τμήμα της ηπείρου, με αποτέλεσμα να επιβιώσουν πολλοί σπόροι, ειδικά μέσα στα φαράγγια, οι οποίοι δεν άντεξαν αντίστοιχα στη Βόρεια Ευρώπη. Είναι χαρακτηριστικό ότι το σταμναγκάθι είναι ένα προϊστορικό φυτό, που σήμερα υπάρχει και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ομως το είδος που υπάρχει στην Ελλάδα είναι πιο παλιό.
Αρχικά οι επιστήμονες θα συλλέξουν γενετικό υλικό από φυτά, θα ταυτοποιηθούν, θα παραχθεί πιστοποιημένο πολλαπλασιαστικό υλικό και τα φυτά θα καλλιεργηθούν προκειμένου να εφαρμοστούν καινοτόμες καλλιεργητικές μέθοδοι. Στη συνέχεια θα καταγραφεί η χημειοποικιλότητα του φυτικού πλούτου της χώρας έτσι ώστε να αξιολογηθούν οι ιδιότητες των φυτών. Η γνώση αυτή θα μπορεί να αξιοποιηθεί για την παρασκευή λειτουργικών τροφίμων, φαρμάκων, αρωμάτων και άλλων προϊόντων. «Τα φυτά είναι οι καλύτεροι χημικοί. Ομως, ας μην προτρέχουμε και κυρίως ας μη φτάνουμε σε υπερβολές και απλουστεύσεις, όπως ότι θα πιούμε ένα αφέψημα από κάποιο φυτό και θα θεραπευτούμε», λέει ο κ. Σκαλτσούνης.
Ο στόχος είναι, εκτός από την καταγραφή που θα πραγματοποιηθεί από τους βοτανολόγους της επιστημονικής ομάδας, να δημιουργηθεί μια βάση δεδομένων με τα συστατικά και τις ιδιότητες του κάθε φυτού οι οποίες θα αξιολογηθούν φαρμακολογικά. «Ετσι θα μπορούμε να παρέχουμε πληροφορίες και βοήθεια σε όποιον ενδιαφέρεται να αξιοποιήσει τον φυτικό πλούτο της χώρας, στον παραγωγό, στη βιομηχανία ή στη φαρμακευτική», τονίζει ο καθηγητής. Οι πληροφορίες που θα συγκεντρωθούν για τη χημική σύσταση των φυτών, θα μπορούσαν να κεντρίσουν το ενδιαφέρον επίδοξων επενδυτών και να λειτουργήσουν ως πόλος έλξης για την επένδυση κεφαλαίων.
Παιώνια (Paeonia mascula subsp. hellenica, Paeoniaceae). Υποείδος ενδημικό της Πελοποννήσου, της Αττικής, της Εύβοιας, της Ανδρου και της Ικαρίας.
Προϋπόθεση
Φυσικά στη συνέχεια απαιτείται μακροχρόνια έρευνα για να μάθουμε περισσότερες λεπτομέρειες για κάθε φυτό συγκεκριμένα, τον τρόπο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί μια ουσία, το ποσοστό που περιέχεται σε κάθε φυτό και πολλά άλλα. «Ενα εκχύλισμα που χρησιμοποιείται στο πλαίσιο μιας φαρμακευτικής αγωγής πρέπει να έχει σταθερή χημική σύσταση», εξηγεί ο κ. Σκαλτσούνης. «Τα herbal medicine χρειάζονται μεγάλη προσοχή. Μια συγκεκριμένη δόση μπορεί να είναι θεραπευτική. Ομως αν αυτή αυξηθεί, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι εξαιρετικά τοξικό για τον οργανισμό», συμπληρώνει.
Η πρόοδος της επιστήμης και η εξέλιξη της αναλυτικής χημείας έχουν διευκολύνει πολύ και την έρευνα. «Σήμερα αρκούν λίγα γραμμάρια φυτικού υλικού για να κάνουμε τις αναλύσεις που θέλουμε. Την εποχή που απομόνωσαν την κινίνη, οι επιστήμονες χρειάζονταν ολόκληρες φυτείες του δένδρου για να κάνουν τις εργαστηριακές αναλύσεις», επισημαίνει.
Το εργαστήριο Φαρμακολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών συνεργάζεται ήδη με ιδιωτικές εταιρείες, πραγματοποιώντας για λογαριασμό τους αναλύσεις συστατικών φυτών. Για παράδειγμα, μελετά για λογαριασμό γερμανικής εταιρείας εκχυλίσματα από φύλλα ελιάς, τα οποία έχουν προέλθει από συγκεκριμένες περιοχές στην Ελλάδα. Οπως φαίνεται μόνο σε αυτές τις περιοχές τα φύλλα του δέντρου έχουν την κατάλληλη περιεκτικότητα του συστατικού που αναζητεί η εταιρεία.
Το εργαστήριο, επίσης, μπορεί να βοηθήσει τους αγρότες που ασχολούνται με την καλλιέργεια αρωματικών φυτών να ανακαλύψουν πόσο ποσοστό κάποιας ουσίας έχει η σοδειά τους, προτείνοντας αποδοτικότερους τρόπους καλλιέργειας.
Συνένωση δυνάμεων
Εκτός από το ΕΚΠΑ (Εργαστήριο Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων), στην υποδομή PlantUp συμμετέχουν το Mπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Πανεπιστήμιο Πατρών, το ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας, ο Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός – ΔΗΜΗΤΡΑ και το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων. «Θέλουμε όποιος απευθυνθεί σε εμάς να μπορεί να έχει ολοκληρωμένες υπηρεσίες: Σπόρο πιστοποιημένο, συμβουλές για καλές καλλιεργητικές πρακτικές, αξιολόγηση των μορίων του φυτού, δυνατότητα δημιουργίας εκχυλίσματος και εκτίμηση των δεικτών από τους βιολόγους», επισημαίνει στην «Κ» η Μαρία Χαλαμπαλάκη, βοηθός καθηγητή στον τομέα Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων της Φαρμακευτικής Σχολής Αθηνών. Οπως τονίζει, «υπάρχει όρεξη, τεχνογνωσία και ανθρώπινο δυναμικό. Μάλιστα, στο πρόγραμμα θα εργαστούν 47 νέοι επιστήμονες, γεγονός πολύ σημαντικό για το επιστημονικό δυναμικό της χώρας».
Τα «μαντζούνια» της γιαγιάς δικαιώνονται…
Δεν πάνε πολλά χρόνια που οι φαρμακευτικές ιδιότητες φυτών δεν γίνονταν αποδεκτές από την επιστημονική κοινότητα. Ομως, η έρευνα αποδεικνύει ότι τα «μαντζούνια» της γιαγιάς έχουν πραγματικά ιαματικές ιδιότητες, οι οποίες οφείλονται σε συγκεκριμένα συστατικά που περιέχουν και τα οποία υπό κάποιες προϋποθέσεις είναι φάρμακα. Ετσι, η μαστίχα Χίου μπορεί να αξιοποιηθεί ως φάρμακο για το ελικοβακτηρίδιο, η ελιά περιέχει υδροξυτυροσόλη που βοηθά στην καρδιοπροστασία και το τσάι του βουνού (σιδερίτης) σύμφωνα με κλινικές μελέτες βοηθά στη συγκέντρωση. Οι παιώνιες (φωτο), εκτός από όμορφο λουλούδι, «έχουν και πολύ ωραίο χημικό τύπο», λέει ο κ. Λέανδρος Σκαλτσούνης, που αναφέρει στους φοιτητές του το συγκεκριμένο φυτό ως πολλά υποσχόμενο για τη φαρμακευτική. «Ανθίζει τον Μάιο μέσα στα δάση στον Παρνασσό και ο Διοσκουρίδης ανέφερε ότι είχε δράση σε σχέση με την επιληψία», προσθέτει.