Ενόψει των δημοτικών εκλογών έχει ξαναρχίσει η συζήτηση για την Αθήνα. Παρεμβαίνουν, εκτός από τους υποψηφίους, οι θεωρούμενοι καθ’ ύλην αρμόδιοι, δηλαδή οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόμοι. Πριν αναζητηθούν τεχνικές λύσεις, τίθεται ένα θεμελιακό ερώτημα: Τι εκφράζει, τι μπορεί να εκφράσει, τι θέλουμε να εκφράσει η Αθήνα;
Η συζήτηση αυτή έχει σταματήσει – σε αντίθεση με τη Θεσσαλονίκη, όπου το πολιτικό και το συμβολικό στοιχείο, με θαρραλέα δημοτική πρωτοβουλία, προηγούνται και καθοδηγούν την τεχνοκρατική παρέμβαση. Ανεξάρτητα από αντιρρήσεις και διαφωνίες, ουδείς αμφισβητεί ότι η κοινωνία και η οικονομία της Θεσσαλονίκης έχουν αφυπνιστεί επειδή ανασύρθηκαν από τη συλλογική αμνησία τα όσα αφορούν την ιστορική πορεία και τη γεωγραφική της θέση.
Υπάρχει αντίστοιχη προοπτική για την Αθήνα; Το ερώτημα είναι σε ποιες συμβολικές μπορεί να στηριχτεί η ανανέωση της πρωτεύουσας· ποιες θεματικές μπορούν να καθορίσουν τις κατευθύνσεις για αστικές αναπλάσεις, τον χαρακτήρα για νέες αρχιτεκτονικές δημιουργίες, τον προσανατολισμό για πολεοδομικούς άξονες και τις προτεραιότητες για κοινωνικές παρεμβάσεις. Πώς, δηλαδή, η πόλη δεν θα πορεύεται ακυβέρνητη, έρμαιο των όποιων ρευμάτων.
Οι αθηναϊκές συνθήκες είναι δυσμενείς. Η Αθήνα δεν διαθέτει το κεφάλαιο συνέχειας, μνήμης και πολιτισμικής ποικιλίας στο οποίο στηρίχτηκαν η ανανέωση και το άνοιγμα της Θεσσαλονίκης στο ευρωπαϊκό και στο διεθνές πολιτισμικό περιβάλλον. Τεχνητή πόλη του 19ου αιώνα, η Αθήνα εξέφρασε και ενσάρκωσε ένα εξωγενές ιδεολόγημα, τον (νεο-)κλασικισμό. Η αναφορά στην αρχαιότητα, όπως τουλάχιστον την αντελήφθησαν οι Δυτικοί, ποτέ δεν ενσωματώθηκε οργανικά στους «επήλυδες»· έφερε, όμως, τη raison d’ être του αθηνοκεντρικού κράτους: την προσοδοθηρία η οποία, όπως δείχνει η διεκδίκηση των Ελγινείων, το υπαινικτικό μήνυμα του Μουσείου της Ακροπόλεως, εξακολουθεί να κυριαρχεί.
Ταυτοχρόνως, ο πληθυσμός της Αθήνας έχει καταστεί εχθρικός προς τα σύμβολα του ξενόφερτου και υπέργηρου πλέον κλασικίζοντος εθνικισμού. Δεν είναι μόνον η αποστροφή προς τα κλασικά γράμματα. Η συνολική απόρριψη προβάλλεται με βανδαλισμούς και καταστροφές. «Ασχημη πόλη, όμορφα καίγεται», κατά τους εμπρηστές του 2008. Από τη «Ρωμαντική Αθήνα» έχουν επιβιώσει μόνον το εφήμερο εμπόρευμα για τον περαστικό τουρίστα και η σκηνογραφία για ξένους ηγέτες, σε αναζήτηση αναγνωρίσιμων συμβόλων.
Πώς η προσηνής μεταπολεμική Αθήνα κατέληξε σε τέτοιον ευτελισμό; Η αθηναϊκή ελίτ, εν τοις πράγμασι, την έχει εγκαταλείψει. Η προαστιοποίηση συνοδεύτηκε από τη συμβολική συνθηκολόγηση, τη φυγή. Κρίσιμα υπουργεία, η Δικαιοσύνη και η Παιδεία, αναζήτησαν προστασία εκτός, στα στρατόπεδα και στα εμπορικά κέντρα, αφήνοντας το κέντρο στους «μπαχαλάκηδες». Τι να επιτύχει η αστυνόμευση, όταν το νοηματικό έδαφος έχει εγκαταλειφθεί;
Τι είναι σήμερα η Αθήνα; Χωρίς ιδεολογικό περιεχόμενο, χωρίς συμβολική, έχει καταντήσει ένας χαοτικός χώρος, όπου εγκαθίστανται ποικίλα προγράμματα, με αντιφατικά κίνητρα: ιδεολογικά, οικονομικά, αλλότρια, ενδεχομένως και εγκληματικά. Η πόλη ανέχεται τα «αναρχικά» Εξάρχεια, τα εντυπωσιακά πλην ανέντακτα πολιτιστικά ιδρύματα, τις υποβαθμισμένες γειτονιές των μεταναστών, τα νεόπλουτα γκέτο στα βόρεια και νότια προάστια, τους αιφνιδιασμούς της κοινότητας Airbnb, τα ευτελισμένα ΑΕΙ, τα ερειπωμένα διατηρητέα. Κάθε παράγων σηματοδοτεί με τον τρόπο του ένα τμήμα της αθηναϊκής γης· δημιουργεί το δικό του έδαφος, ανεξάρτητο και ασύνδετο με τα άλλα. Μεγάλα οικονομικά συμφέροντα καιροφυλακτούν, οραματιζόμενα κερδοσκοπικές επιχειρήσεις σε ορίζοντα δεκαετιών· αγοράζουν σιωπηρά τη γη που εγκαταλείπουν οι ΕΝΦΙΑ-πληκτοι Ελληνες.
Η αθηναϊκή κακοφωνία, η μετατροπή τού τέως ενιαίου αθηναϊκού χώρου σε ένα μωσαϊκό από αλληλοσυγκρουόμενα εδάφη, δεν αντιμετωπίζεται απλώς με αυστηρότερες αστυνομεύσεις ή με αστικές αναπλάσεις. Αντανακλά, έτι χείρον αναγγέλλει, την πολιτισμική παρακμή. Μήπως αναμένουμε την αναγέννηση του ελληνισμού προκειμένου να ανακτήσει η Αθήνα νόημα και συνοχή; Πρώτα η επανάσταση και μετά η πολεοδομία – όπως πρεσβεύει η μαρξιστική μέθοδος; Η σοβιετική εμπειρία έδειξε τον καταστροφικό χαρακτήρα αυτής της σχηματοποίησης. Η πόλη εκφράζει και διαμορφώνει το πολιτισμικό και πολιτικό περιβάλλον της ταυτοχρόνως.
Η Αθήνα, η πρωτεύουσα, μπορεί να γίνει ο βασικός μοχλός για την ανανέωση της ελληνικής ταυτότητας. Η διαπίστωση της παρακμής, η εικόνα του αφελληνισμού, η σύγχυση και η ασυναρτησία του αστικού τοπίου, η βαθιά δυσανεξία την οποία βιώνουν οι κάτοικοι, σε αντίθεση προς την αλλοδαπή καταναλωτική ευφορία, πρέπει να λειτουργήσουν ως προειδοποίηση για επερχόμενους κινδύνους. Εκτός από τις σημειακές βελτιωτικές παρεμβάσεις, χρειάζεται να επεξεργαστούμε τα πνευματικά εργαλεία για την ανανέωση της πολιτικής και πολιτισμικής μας κοινότητας: μνήμη, σύμβολα, αναφορές, Ιστορία. Οι δημοτικές εκλογές πρέπει να γίνουν αφετηρία για να περάσει η συζήτηση από την τεχνοκρατία στη συμβολική – να επανέλθει, δηλαδή, η πολιτική.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris 1).