Το ταξίδι του Νίξον στην Κίνα στις αρχές του 1972 αποτέλεσε μία από τις πιο θεαματικές και βαρυσήμαντες εξελίξεις της μεταπολεμικής διεθνούς πολιτικής. Αμεσα και μεσοπρόθεσμα η Κίνα και οι ΗΠΑ με την προσέγγισή τους εξισορρόπησαν τη διαφαινόμενη τότε στρατιωτική υπεροχή της Σοβιετικής Ενωσης έναντι της καθεμίας χωριστά. Μακροπρόθεσμα η πολυπληθέστερη χώρα του πλανήτη βγήκε από τη διεθνή απομόνωση και άρχισε να εντάσσεται στους θεσμούς και στις λειτουργίες του διεθνούς συστήματος, φέρνοντας την ανθρωπότητα πιο κοντά σε μια ενιαία διεθνή κοινωνία.
Η προσέγγιση του Νίξον με τον Μάο Τσετούνγκ ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακή, δεδομένου ότι τα πολιτικά συστήματα των χωρών τους βρίσκονταν σε αντίθετα άκρα του ιδεολογικού φάσματος. Οι ΗΠΑ ήταν η φιλελεύθερη δημοκρατία με τη μεγαλύτερη προσήλωση στην ελεύθερη αγορά και πιο περιορισμένο κράτος πρόνοιας σε σύγκριση με τη Δυτική Ευρώπη. Στο άλλο άκρο, η Κίνα του Μάο παρέμενε μια αριστερή επαναστατική κοινωνία σε σύγκριση με τη Σοβιετική Ενωση, που μετά τον θάνατο του Στάλιν το 1953 είχε μετεξελιχθεί από επαναστατική σε γραφειοκρατική κοινωνία. Στην Κίνα, η εσωτερική επαναστατικότητα είχε αποκορυφωθεί με την «Πολιτιστική Επανάσταση», η πιο ακραία φάση της οποίας ήταν από το 1966 έως το 1969, με απόηχους έως το 1976.
Από ιδεολογικής πλευράς, επομένως, δεν ήταν αναμενόμενο να προκύψει προσέγγιση του ρεπουμπλικανού προέδρου Νίξον και του επαναστατικού προέδρου Μάο. Στην περίπτωση αυτή, όμως, οι γεωπολιτικές επιταγές παραμέρισαν τις ιδεολογικές αγκυλώσεις. Ο φόβος έναντι της σοβιετικής απειλής ήταν έντονος, ειδικά στην Κίνα. Χαρακτηριστικά, τον Οκτώβριο 1969, ο Μάο είχε μεταβεί για μερικές εβδομάδες στη νότια Κίνα, επειδή θεωρούσε πιθανή μια σοβιετική στρατιωτική εισβολή και το Πεκίνο ήταν σχετικά κοντά στα σύνορα της Κίνας με τη Σοβιετική Ενωση. Οι ΗΠΑ είχαν εμπλακεί στο μακροχρόνιο τέλμα του πολέμου στο Βιετνάμ, οπότε ο Νίξον, με το άνοιγμα στην Κίνα, αποσκοπούσε να αλλάξει απότομα και ανέξοδα τις διεθνείς ισορροπίες σε βάρος της σοβιετικής πλευράς.
Εντυπωσιακή άφιξη στο Πεκίνο
Τρεις ημέρες πριν από το ταξίδι ο Νίξον κάλεσε στον Λευκό Οίκο τον Αντρέ Μαλρό, έναν από τους πιο διάσημους διανοούμενους και πολιτικούς της Γαλλίας εκείνης της εποχής. «Ξεκινάτε ένα από τα πιο σημαντικά εγχειρήματα του αιώνα μας», είπε ο Μαλρό στον Νίξον. «Εχετε το πεπρωμένο του κόσμου στα χέρια σας». Λίγο αργότερα, ο παλιός υπουργός του Ντε Γκωλ δήλωσε: «Δεν είμαι ο Ντε Γκωλ, γνωρίζω ωστόσο τι θα έλεγε ο Ντε Γκωλ αν ήταν εδώ. “Ολοι οι άνθρωποι που καταλαβαίνουν το εγχείρημα που δρομολογείτε σας χαιρετούν”».
Με πλατύ χαμόγελο και το χέρι προτεταμένο, ο Νίξον προσεγγίζει τον Τσου Εν Λάι στο αεροδρόμιο του Πεκίνου.
Οταν ο Νίξον προσγειώθηκε στο Πεκίνο, στις 21 Φεβρουαρίου 1972, έκανε μια κίνηση υψηλού συμβολισμού. Μόλις κατέβηκε τις σκάλες του αεροπλάνου, προσέγγισε τον πρωθυπουργό της Κίνας Τσου Εν Λάι με πλατύ χαμόγελο και το χέρι προτεταμένο σχεδόν οριζόντια για τη χειραψία.
Το 1954, στις διαπραγματεύσεις στη Γενεύη για τον τερματισμό του γαλλικού πολέμου της Ινδοκίνας ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζον Φόστερ Ντάλες είχε αρνηθεί χειραψία με τον Τσου θίγοντάς τον βαθιά. Στη λιμουζίνα καθ’ οδόν από το αεροδρόμιο προς το Πεκίνο ο Τσου ευχαρίστησε τον Νίξον και του είπε: «Η χειραψία σας ήρθε πάνω από το μεγαλύτερο χάσμα στον κόσμο – 25 χρόνια χωρίς επικοινωνία».
Λίγο αργότερα, ο Νίξον είχε την πρώτη συνάντησή του με τον Μάο στην οικία του – ο ηγέτης της Κίνας δυσκολευόταν να μετακινείται λόγω προχωρημένης ηλικίας και κλονισμένης υγείας (οι Αμερικανοί είχαν συμφωνήσει εκ των προτέρων να μην αποκαλύψουν την κακή κατάστασή του). Κάποια στιγμή, ο Μάο πρότεινε να συζητήσουν φιλοσοφικά ζητήματα και προσέθεσε: «Θέλω να πω ότι ψήφισα εσάς στις εκλογές». «Το μη χείρον βέλτιστον», απάντησε ο Νίξον. «Μου αρέσουν οι δεξιοί», προσέθεσε ο Μάο. «Οι δεξιοί κάνουν στην πράξη αυτά για τα οποία μόνο μιλάει η Αριστερά», δήλωσε ο Νίξον. Ο Κίσινγκερ πρόσθεσε: «Αυτοί στα αριστερά είναι φιλοσοβιετικοί και δεν ενθαρρύνουν μια κίνηση προς τη Λαϊκή Δημοκρατία». «Ακριβώς αυτό», απάντησε ο Μάο, στον οποίο προφανώς άρεσαν τώρα οι δεξιοί στη Δύση, επειδή ήταν περισσότερο εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης.
Ο Ρίτσαρντ και η Πατ Νίξον φωτογραφίζονται με τη συνοδεία τους στο Σινικό Τείχος.
Στο επίσημο γεύμα που ακολούθησε το βράδυ, επικεφαλής της κινεζικής πλευράς ήταν ο Τσου Εν Λάι λόγω της κατάστασης ασθενείας του Μάο. Ψηλός, λεπτός, αξιοπρεπής και καλός γνώστης της αγγλικής γλώσσας, ο Τσου εντυπωσίασε τον Νίξον και τον Κίσινγκερ. Ο Νίξον με τη σειρά του εντυπωσίασε τους Κινέζους με τα αποφθέγματα του Μάο που χρησιμοποίησε στην ομιλία του.
Ιδιαίτερη σημασία για τον Νίξον είχε το γεγονός ότι τα τρία βασικά κανάλια που είχε τότε η αμερικανική τηλεόραση αναμετέδωσαν το επίσημο γεύμα ζωντανά για τέσσερις ώρες.
Μυστικότητα στις συνομιλίες
Το καλό κλίμα της πρώτης ημέρας έδωσε τον τόνο όλης της επίσκεψης. Τις επόμενες ημέρες ο Νίξον και ο Κίσινγκερ είχαν σειρά συναντήσεων εργασίας με τον Τσου. Από τις συζητήσεις έγινε σαφές ότι η προσέγγιση των δύο πλευρών απέρρεε από την άνοδο της σοβιετικής ισχύος. Οπως δήλωσε ο Νίξον στον Τσου, «η Σοβιετική Ενωση έχει περισσότερες δυνάμεις στα σινοσοβιετικά σύνορα από αυτές που έχει παρατάξει απέναντι στη Δυτική Συμμαχία». «Δεν ακούνε στη λογική», δήλωσε ο Τσου για τους Σοβιετικούς λίγο αργότερα.
Κάποια στιγμή ο Τσου, με αφοπλιστική ειλικρίνεια, εξέφρασε τον φόβο να δεχθεί η Κίνα ταυτόχρονα επίθεση από τη Σοβιετική Ενωση στον βορρά, από την Ιαπωνία στα ανατολικά, από τις ΗΠΑ στα νοτιοανατολικά και από την Ινδία στο Θιβέτ – το σύνδρομο της περικύκλωσης. Ο Νίξον τον διαβεβαίωσε ότι οι ΗΠΑ δεν ήθελαν η Ιαπωνία να αποκτήσει πυρηνικά όπλα και ότι ο ίδιος επιθυμούσε μια πιο ισχυρή Κίνα. Για να καθησυχάσει τον Τσου όσον αφορά τις ίδιες τις ΗΠΑ, δεσμεύτηκε να αποσύρει σταδιακά τις αμερικανικές δυνάμεις από την Ταϊβάν.
Στο ακανθώδες ζήτημα της Ταϊβάν ο Νίξον υιοθέτησε τη στάση που ισχύει και σήμερα, ότι οι ΗΠΑ τη θεωρούν μέρος της Κίνας, δεν θα δεχθούν όμως βίαιη επανένωση. Τη στάση αυτή είχε, άλλωστε, και η ίδια η Ταϊβάν υπό το καθεστώς του Τσιάνγκ Καϊσέκ. Ο Τσου δέχθηκε η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας να κάνει υπομονή όσον αφορά την ουσιαστική επανένωση.
Για να μην ξεσηκωθεί το παλιό κινεζικό λόμπι στα δεξιά του αμερικανικού πολιτικού φάσματος (είχε συμμαχήσει παλιότερα με τον μακαρθισμό) και τον καταγγείλει ότι «ξεπούλησε» την Ταϊβάν στους κομμουνιστές, ο Νίξον επέμεινε να τηρηθεί άκρα μυστικότητα για την ουσία των συνομιλιών του με τον Τσου. Επέμεινε μάλιστα να μην ενημερωθεί ούτε καν ο υπουργός Εξωτερικών, Ουίλιαμ Ρότζερς, και οι αξιωματούχοι του υπουργείου του, που έμειναν εκτός των αιθουσών των συνομιλιών του Νίξον και του Κίσινγκερ με τον Τσου. Ο Νίξον φοβόταν ότι αξιωματούχοι του υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ θα διέρρεαν μυστικές συμφωνίες στον Τύπο.
Ο Νίξον στην είσοδο της Απαγορευμένης Πόλης. Πίσω του, ο στρατάρχης Γιεν Τσιεν Γινγκ.
Ως εκ τούτου, η μεγάλη ομάδα των δημοσιογράφων που είχε συνοδεύσει τον Νίξον στο ταξίδι του έμεινε χωρίς σημαντικές ειδήσεις. Οι Αμερικανοί δημοσιογράφοι κατέληξαν να καλύπτουν κυρίως τις φιλοφρονήσεις και τις χαριτολογίες που αντάλλαξαν οι ηγέτες των δύο χωρών. Κάλυψαν βέβαια εκτενώς τις επισκέψεις του Νίξον στα αξιοθέατα του Πεκίνου, όπως ήταν η διάσημη επίσκεψή του στο Σινικό Τείχος, κάτι που ενίσχυσε τις προοπτικές επανεκλογής του Νίξον στις εκλογές του Νοεμβρίου 1972. Η επίσκεψη του Νίξον στην Κίνα κράτησε μία εβδομάδα και τελείωσε με μια τελευταία συνάντησή του με τον Τσου στη Σαγκάη.
Αναμφίβολα το άνοιγμα του Νίξον στην Κίνα υπήρξε η πιο αποδοτική κίνηση των ΗΠΑ ενάντια στη Σοβιετική Ενωση σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Χωρίς κόστος οι ΗΠΑ άλλαξαν μονομιάς την παγκόσμια ισορροπία δραστικά σε βάρος της Σοβιετικής Ενωσης, περιπλέκοντας το θεμελιώδες στρατηγικό της πρόβλημα της περικύκλωσής της από εχθρικές δυνάμεις. Επιπλέον, πιο μακροπρόθεσμα δρομολογήθηκε η σταδιακή ένταξη της πολυπληθέστερης χώρας του πλανήτη στη σύγχρονη διεθνή κοινωνία, ενισχύοντας την παγκόσμια σταθερότητα.
* Ο κ. Χαράλαμπος Παπασωτηρίου είναι καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ