Σχεδόν δύο αιώνες μετά την έναρξη της γενέθλιας πράξης του νεοελληνικού κράτους, η Επανάσταση του 1821, το κορυφαίο αυτό ιστορικό γεγονός της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, δεν αποτιμάται στο εύρος που του αρμόζει και, ας μου επιτραπεί η έμφαση, αποτελεί σε πολλά σημεία της, μία άγνωστη ιστορική περίοδο που καλύπτεται κυρίως κάτω από την εθνεγερτική του διάσταση, την εστίαση στους βασικούς πρωταγωνιστές της εποχής και κυρίως τις πολεμικές επιχειρήσεις που έπαιξαν κομβικό ρόλο στην ανεξαρτητοποίηση.
Το 21 όμως είναι κάτι πιο βαθύ.
Αν κάποιος προσπαθήσει να «βουτήξει» σε βάθος στην ιστορία, να επιχειρήσει να «σηκώσει το χαλί», να προσεγγίσει με μια πιο διεισδυτική ματιά τα όσα διαδραματίστηκαν την εποχή εκείνη, να διαβάσει αρχεία και πηγές που παραμένουν σε συρτάρια και κυρίως να σκύψει πάνω από τις αντιφάσεις του και τις δομές του, θα βρεθεί μπροστά σε ένα διαφορετικό, άγνωστο αλλά και πολύ ενδιαφέρον ‘21. Που δεν είναι τελικά τόσο μυθικό όπως το φαντάστηκαν οι ποιητές και οι λογοτέχνες, αλλά πιο γήινο, πιο φυσικό και πιο «ίδιο» με εμάς.
Γιατί στην δεκαετία από την έναρξη της επανάστασης μέχρι το 1831 συνυπάρχουν βασικά συστατικά τα οποία αποτελούν δομικά στοιχεία της εθνικής ταυτότητας μέχρι σήμερα. Θετικά και αρνητικά.
Τι ήταν λοιπόν η 25η Μαρτίου 1821;
Ενας εθνικός αγώνας από αμόρφωτους αλλά γενναίους καπεταναίους, όπως θέλει η συντηρητική οπτική στην ιστοριογραφία που προτάσσει πάντα το εθνικό έναντι όλων;
Μήπως μία μίξη ελληνόφωνων, σλαβόφωνων και αρβανιτόφωνων που ενώθηκαν έναντι μια αυταρχικής καταρρέουσας αυτοκρατορίας με «κοινωνικά» κριτήρια, όπως προτάσσει τα τελευταία χρόνια η «αιρετική» οπτική της επανάστασης;
Είναι μήπως οι παγκοσμιοποιημένοι και κοσμοπολίτες Ελληνες της διασποράς του εμπορίου, της ναυτιλίας, των γραμμάτων και της διανόησης που έβαλαν την κρίσιμη «πλάτη» αλλά και τα κεφάλαια για την ευτυχή ευόδωση του αγώνα;
Ή μήπως είναι οι προοδευτικοί Φαναριώτες και οι ξένες δυνάμεις που μπήκαν εγγυητές και οδήγησαν στο εμβληματικό Ναυαρίνο;
Μήπως τέλος, είναι οι εμφύλιοι σπαραγμοί που λίγο μετά το ‘21 λίγο έλειψε να τα τινάξουν όλα στον αέρα;
Η απάντηση είναι πως είναι όλα αυτά μαζί.
Και αν θέλουμε να μάθουμε πραγματικά κάτι από την 25η Μαρτίου δεν πρέπει να πετάξουμε τίποτα.
Το 1821 έχει να μας προσφέρει όλα εκείνα που πρέπει να δούμε κατάματα αλλά δεν θέλουμε να το κάνουμε εδώ και δύο αιώνες. Είναι η συμπύκνωση της ταυτότητας μας.
Γιατί πράγματι η επανάσταση του 1821 έχει στοιχεία πανεθνικά, κοινωνικά, πολιτικά και ευρωπαϊκά.
Εθνικά γιατί το έθνος των Ελλήνων απέκτησε υπόσταση και από χώρος έγινε χώρα. Για να ενσαρκωθεί αυτή η διαδικασία πρέπει να προϋπάρχει η εθνική συνείδηση. Η συμμετοχή των Ελλήνων της διασποράς στο εγχείρημα αποτελεί κομβικό σημείο και δείχνει τον πανεθνικό χαρακτήρα.
Την ίδια ώρα τα πολιτικά του χαρακτηριστικά έντονα, περνούν λανθασμένα σε δεύτερη μοίρα. Γιατι το ‘21 πιο πολύ πέτυχε πολιτικά παρά στρατιωτικά. Τα συντάγματα της εποχής υπήρξαν πρότυπο ακόμα και για την ανεπτυγμένη Δύση. Φιλελεύθερα και προοδευτικά, διαπνέονται από τον άνεμο Διαφωτισμού, Δημοκρατίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αποτελούν τη βάση του μετέπειτα κοινοβουλευτισμού.
Κοινωνικά γιατί οι διχασμοί μεταξύ των πρωταγωνιστών, που οδήγησαν στον τραγικό εμφύλιο του 1823-25, αποτελούν μία ισχυρή ένδειξη εθνικής κουλτούρας, απέναντι στην οποία εθελοτυφλούμε και δεν βρίσκουμε το αντίδοτο ακόμα και 200 χρόνια μετά.
Τα ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά της αναμφισβήτητα. Η συνεργασία με τις ξένες δυνάμεις άφησε πίσω την λογική κάποιας «ελέω θεού» αντιπαλότητας, αλλά έγινε στην εκλογίκευση του κοινού συμφέροντος. Και πέτυχε πλήρως εναρμονισμένη με τα μεγάλα ρεύματα της εποχής. Ουσιαστικά η Ελλάδα από τότε ανήκει στην Δύση, πολύ πριν το πει ο Καραμανλής.
Το 1821 είναι ένα μίξερ μέσα στο οποίο μπήκαν μαζί όλες οι ελληνικές αρετές και παθογένειες. Αλλά έγινε κάτι σπάνιο: πέτυχε τελικά η δοσολογία και ο στόχος επετεύχθη.
Ενόψει των 200 ετών οφείλουμε να ανοίξουμε ξανά την συζήτηση, ειλικρινά και με θάρρος να μελετήσουμε όλες τις πλευρές, μήπως ξαναβρούμε την σωστή δοσολογία.
Όσο εστιάζουμε μόνο στις ηρωικές μάχες ή μόνο στον εμφύλιο, ταυτοτικά και τα δύο στοιχεία της χώρας, πάλι θα ρίχνουμε λάθος δοσολογίες στο μίξερ και η συνταγή δεν θα πετυχαίνει. Το είδαμε πολλές φορές από τότε.
Ενόψει του 2021, της επετείου των 200 ετών, το 1821 μπορεί να μας προσφέρει έναν σπουδαίο ιστορικό πλούτο ενισχύοντας την εθνική μας αυτογνωσία και επαναπροσδιορίζοντας το εθνικό μας αφήγημα μέσα σε ένα πολύ δύσκολο και ευμετάβλητο διεθνές περιβάλλον.
Αξίζει να το κάνουμε.