Λόρδος Κόλιν Ρένφριου στην «Κ»: Μου λείπει η Ελλάδα της δεκαετίας του ’60

Λόρδος Κόλιν Ρένφριου στην «Κ»: Μου λείπει η Ελλάδα της δεκαετίας του ’60

7' 47" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

«Δεν μπορώ να δειπνήσω μαζί σας στο Λονδίνο. Τι θα λέγατε όμως να πάρουμε ένα τσάι στο σπίτι μου στο Κέμπριτζ; Με το γρήγορο τρένο θα είστε σε 40 λεπτά εδώ». Αυτή η τελευταία φράση στο ευγενικό μέιλ του λόρδου Κόλιν Ρένφριου με οδήγησε ένα κρύο πρωινό του Μαρτίου στον σταθμό Κινγκς Κρος. Και από εκεί σε ένα βαγόνι όπου βρέθηκα να ταξιδεύω ανάμεσα σε εκατοντάδες φοιτητές του περίφημου βρετανικού πανεπιστημίου. Παρατηρούσα νεαρά κορίτσια και αγόρια με τα κινητά κολλημένα στα χέρια τους και σκεφτόμουν πως πήγαινα να συναντήσω έναν πραγματικά σοφό άνθρωπο που ανήκε στον παλιό κόσμο της γνώσης.

Ο Ρένφριου είναι παγκοσμίως μία από τις πιο σεβαστές προσωπικότητες της αρχαιολογίας. Το όνομά του έχει συνδεθεί κυρίως με την Κέρο, ένα ακατοίκητο νησί στις Κυκλάδες, που αποτελεί ένα τεράστιο αίνιγμα, διότι εκεί βρέθηκαν εκατοντάδες θραυσμένα αρχαία ειδώλια. Ο Βρετανός πρωτοπήγε στην Κέρο τη δεκαετία του ’60 και ακόμα ασχολείται μαζί της.

Τα τελευταία χρόνια μάλιστα έχει εστιάσει την προσοχή του στην παρακείμενη νησίδα Δασκαλιό. Οταν επισκέφθηκα το φθινόπωρο αυτήν την ανασκαφή (από το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ υπό την Εφορεία Κυκλάδων), οι Ελληνες και οι Βρετανοί αρχαιολόγοι περιέγραφαν τον λόρδο ως αιώνιο έφηβο.

Παρά τα 80 του χρόνια ανεβοκατέβαινε τις απόκρημνες πλαγιές με την ικμάδα του εικοσάρη. Ακαταπόνητα εργατικός, αυτός ο φιλέλλην έχει αφήσει τη σφραγίδα του στην πατρίδα μας.

Το ξεκίνημα

Με αυτές τις σκέψεις στο μυαλό πέρασα το κατώφλι του σπιτιού του, όπου με περίμενε χαμογελαστός με μια τσαγιέρα γεμάτη ζεστό ερλ γκρέι. Βολευτήκαμε σε ένα φωτεινό και ευχάριστο δωμάτιο και ξεκινήσαμε από την αρχή: το ενδιαφέρον του για το παρελθόν δημιουργήθηκε νωρίς, στις βόλτες με τον πατέρα του στη βρετανική εξοχή, όπου ανακάλυπτε παλιές εκκλησίες. Ακολούθησε ένα αποκαλυπτικό ταξίδι με τους γονείς του στην Ιταλία στα 12 του χρόνια, όπου μαγεύτηκε από την Ιστορία και τον πολιτισμό των Ετρούσκων.

Σε ηλικία 13 ετών μάλιστα πήρε μέρος σε μια ανασκαφή στο Καντέρμπερι υπό τον διάσημο Σέπαρντ Φριρ, αργότερα καθηγητή ρωμαϊκής αρχαιολογίας στην Οξφόρδη. Βρέθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1961 και επέστρεψε έναν χρόνο αργότερα ως διδακτορικός φοιτητής πια.

«Επισκέφθηκα το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και εντυπωσιάστηκα ιδιαίτερα από τα κυκλαδικά ευρήματα. Συνειδητοποίησα πως λίγα πράγματα είχαν γραφτεί για τον πολιτισμό αυτό και έτσι διάλεξα το θέμα της διατριβής μου. Πήρα άδεια από την τοπική Εφορεία και άρχισα να επισκέπτομαι όλες τις σχετικές τοποθεσίες στις Κυκλάδες.

Εκείνη την εποχή οι αρχαιοκάπηλοι ρήμαζαν συστηματικά την Ελλάδα. Από κάπου ακούσαμε ότι είχαν βρεθεί διάφορα και στην Κέρο, ένα νησάκι κοντά στη Νάξο, όπου ζούσαν μόνο δύο οικογένειες βοσκών. Τότε η Ντόλλυ Γουλανδρή σχημάτιζε τη συλλογή της, με την άδεια της ελληνικής πολιτείας, κι ήταν ο πρώτος άνθρωπος στον οποίον απευθύνοντο οι παράνομοι ανασκαφείς».

«Πιστεύω ότι ορθώς ο τότε έφορος Παπαδημητρίου την παρότρυνε να αγοράζει από αυτούς, διότι διαφορετικά εκείνοι οι θησαυροί θα είχαν καταλήξει εκτός ελληνικών συνόρων. Δυστυχώς, όμως, αυτό δεν σταμάτησε τους αρχαιοκάπηλους να κάνουν καταστροφικό έργο, διότι ναι μεν τα αντικείμενα αυτά έμειναν στην Ελλάδα και κοσμούν το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, αλλά εξαιτίας των παράνομων ανασκαφών χάσαμε όλα τα στοιχεία, δεν ξέρουμε από πού προήλθαν. Βέβαια, οι επιτήδειοι είχαν ξεκινήσει πολύ πιο πριν αυτήν τη δραστηριότητα: στο Βρετανικό Μουσείο υπάρχουν εκθέματα που ήρθαν από την Ελλάδα τον 18ο αιώνα. Ενα κεφάλι κυκλαδικό που έχει το Λούβρο αγοράστηκε το 1864», λέει ο λόρδος.

Η μάστιγα των συλήσεων

Συνεχίζει να διηγείται: «Στα ταξίδια που έκανα το 1960 στις Κυκλάδες έβλεπα συνέχεια συλήσεις. Βλέπετε, η αρχαία κυκλαδική τέχνη είχε γίνει γνωστή και συλλεκτική στο εξωτερικό, δηλαδή απέφερε πολλά χρήματα σε αυτούς που την εμπορεύονταν παράνομα. Ο Τζιακομέτι και ο Μπρανκούζι είχαν κάνει –αρκετά νωρίτερα– γλυπτά, εμπνεόμενοι από τον αρχαίο κυκλαδικό πολιτισμό. Ετσι ενδιαφέρθηκαν και οι συλλέκτες για τα αυθεντικά αρχαία ειδώλια και άρχισαν να πληρώνουν μεγάλα ποσά σε δημοπρασίες. Ηταν μια καταλυτική εμπειρία για μένα να βλέπω τι άφηναν πίσω τους οι αρχαιοκάπηλοι και πώς απέκοπταν τα ευρήματα από τον φυσικό τους χώρο…».

Η αυτοψία του Ρένφριου –και πιο πριν εκείνη του Χρίστου Ντούμα– στην Κέρο αποκάλυψε αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα σε ένα σημείο του νησιού. Εντοπίστηκαν λίγα τμήματα σπασμένων ειδωλίων, τα οποία θεωρήθηκαν αρχικά ότι προήλθαν από τη μανία και τη βιασύνη των παράνομων ανασκαφέων. Ομως, η πολυετής επιστημονική ενασχόληση Ελλήνων και Βρετανών, η οποία έφερε στο φως και άλλη μια τοποθεσία με ευρήματα πλην της συλημένης, απέδειξε πως ήταν ήδη σπασμένα από την αρχαιότητα και μάλιστα οι άνθρωποι τα μετέφεραν στο νησί από άλλα μέρη.

Γιατί οι αρχαίοι Κυκλαδίτες πήγαιναν θραύσματα στην Κέρο; Ηταν τμήμα κάποιας τελετουργίας; Πρόκειται για ένα πολύ γοητευτικό αρχαιολογικό παζλ στο οποίο κανείς δεν μπορεί να δώσει σαφείς απαντήσεις. Η πρόσφατη ανασκαφή που έγινε από το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ με τον Μάικλ Μπόιντ και τον λόρδο Ρένφριου στο Δασκαλιό, μπορεί να δώσει απαντήσεις;

Λόρδος Κόλιν Ρένφριου στην «Κ»: Μου λείπει η Ελλάδα της δεκαετίας του ’60-1

«Εξίσου σημαντική με την ανασκαφή είναι και η δημοσίευση των συμπερασμάτων ώστε να είναι προσβάσιμα στους μελετητές», λέει ο λόρδος Ρένφριου.

Η έλλειψη γραφής δυσκολεύει τη λύση του μυστηρίου της Κέρου

Ο λόρδος παίρνει βαθιά αναπνοή και μια μεγάλη γουλιά τσάι. «Δεν ξέρουμε σε τι πίστευαν αυτοί οι αρχαίοι Κυκλαδίτες. Φαίνεται όμως ότι τα ειδώλια είχαν ξεχωριστή σημασία για την πνευματικότητά τους και ίσως και για την ενηλικίωση. Κάποια μάλιστα είχαν την επιφάνειά τους ζωγραφισμένη –με κόκκινο κυρίως και λίγο μπλε– περισσότερες από μία φορές, άρα ήταν σε δεύτερη χρήση. Τα βρίσκουμε σε τάφους, αλλά είχαν ρόλο και στη ζωή, όχι μόνο στον θάνατο. Στέκονται συχνά στις μύτες των ποδιών τους. Ακόμα πάντως δεν μπορούμε να πούμε μετά βεβαιότητος αν απεικονίζουν ανθρώπους ή θεούς. Μερικά, που έχουν ανθρώπινο μέγεθος, ενδεχομένως να λατρεύονταν».

«Εικάζουμε ότι μία ή δύο φορές τον χρόνο, ανάλογα με τον κύκλο των εποχών και τον ηλικιακό κύκλο της ζωής τους, έρχονταν άνθρωποι στην Κέρο από γειτονικά νησιά και έθαβαν κάποια θραύσματα από ειδώλια και μαρμάρινα σκεύη σε συγκεκριμένα μέρη. Ηταν ένα προσκυνηματικό κέντρο για τις Κυκλάδες επί μερικούς αιώνες. Στη χερσόνησο Δασκαλιό (που είναι σήμερα νησίδα γιατί σκέπασε το πέρασμα η θάλασσα), υπήρχε κτιριακό συγκρότημα που σχετιζόταν με την προσκυνηματική δραστηριότητα στην Κέρο. Εκεί αναζητούμε επίσης απαντήσεις που θα μας διαφωτίσουν. Εφόσον δεν υπήρχε γραφή, δεν έχουμε τεκμήρια που να επιβεβαιώνουν κάτι. Η δική μου θεωρία πάντως είναι πως αυτοί οι Κυκλαδίτες ήδη μιλούσαν ίδια γλώσσα μεταξύ τους, η οποία ήταν κάποια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα».

Η ανασκαφή που ολοκληρώθηκε το φθινόπωρο ήταν η καταληκτική μιας ολόκληρης έρευνας. Μπαίνω στον πειρασμό να τον ρωτήσω αν τον στεναχωρεί το γεγονός ότι οι ανασκαφείς δεν θα επιστρέψουν το επόμενο καλοκαίρι στην Κέρο. «Δείχνει πολύ πιο συναρπαστικό να ανακαλύπτεις κάτι παρά να καταγράφεις και να ερευνάς τι ακριβώς είναι. Οσο σημαντική είναι η ανασκαφή, άλλο τόσο είναι και η δημοσίευση των συμπερασμάτων ώστε να είναι προσβάσιμα σε όλους τους μελετητές», υποστηρίζει.

«Ο αρχαίος κυκλαδικός πολιτισμός δικαίως συνεπαίρνει τη φαντασία μας, ειδικά αν συνειδητοποιήσει κανείς ότι προήλθε από τόσα μικρά νησιά», τονίζει ο λόρδος, που έκανε την πρώτη του ανασκαφή το 1964. Ηταν στη νήσο Σάλιαγκο, στις Κυκλάδες, με τον Τζον Εβανς.

«Εκεί είχαμε βρει οψιδιανό, αλλά ήταν η πρώτη φορά που εντοπίστηκε νεολιθική κεραμική στις Κυκλάδες. Θυμάμαι πως ήμουν πανευτυχής που μου δόθηκε αυτή η ευκαιρία να σκάψω με τις ευλογίες των Ελλήνων αρχαιολόγων και την υποστήριξη της Βρετανικής Σχολής», μου λέει με χαμόγελο. Στην αναχώρησή μου, βγήκε έξω από το σπίτι να με αποχαιρετήσει με μια θερμή βρετανική χειραψία και αυτό το όμορφα παλιομοδίτικο νεύμα του κεφαλιού.

Απόκριες με ρακί στην Απείρανθο

Ως νεαρός αρχαιολόγος ο Ρένφριου ανακάλυπτε μια χώρα που δεν μοιάζει σε τίποτε με τη σημερινή. Οι Κυκλαδίτες το 1960 ζούσαν περίπου όπως οι πρόγονοί τους, με τα ίδια γεωργικά εργαλεία και πανομοιότυπο τρόπο χτισίματος. Μία από τις πιο έντονες αναμνήσεις του ήταν οι Απόκριες στην Απείρανθο της Νάξου με τους Κουδουνάτους, με τις φοβερές στολές, που χόρευαν στον δρόμο. «Μου έδωσαν και εμένα μια φορεσιά τέτοια και έτσι ντύθηκα και εγώ και βρέθηκα να χορεύω την “Βλαχοπούλα”. Μου έδωσαν και ρακί. Τότε δεν ήξερα το κόλπο ότι πίνεις μόνο μια γουλιά κάθε τόσο και όχι όλο το ποτήρι. Δεν μιλούσα ελληνικά, αλλά καθώς αυτοί που μιλούσαν αγγλικά ήσαν ελάχιστοι, έμαθα τη γλώσσα γρήγορα. Αυτή η Ελλάδα, η προ της έλευσης τηλεόρασης και τουρισμού, μου λείπει πολύ».

Η συνάντηση

Το ερλ γκρέι ήταν ωραία σερβιρισμένο σε πορσελάνινη τσαγιέρα, συνοδευόμενο από μπισκότα βουτύρου… πολλών θερμίδων έκαστο. Ακολουθώντας τη σωστή τελετουργία του βρετανικού τέιου, ο λόρδος φρόντιζε κάθε τόσο να ανανεώνει το περιεχόμενο. Η βόλτα που έκανα αργότερα στο Κέμπριτζ μου έδωσε την εντύπωση, πάντως, ότι η πόλη της πανεπιστημιακής γνώσης έχει μόνο 2-3 παμπ και πολλά μέρη για γρήγορο φαγητό. Το αστείο είναι ότι όταν μπήκα σε ένα από τα φαστ φουντ για να κατευνάσω την πείνα μου, ακόμα κι αυτό έμοιαζε με βιβλιοθήκη: οι φοιτητές κάθονταν μόνοι με βιβλία ή τους υπολογιστές τους και επικρατούσε νεκρική ησυχία.

Οι σταθμοί του

1937

Γεννιέται στο Ηνωμένο Βασίλειο.

1958-1962

Σπουδάζει Φυσικές Επιστήμες και ύστερα Αρχαιολογία και Ανθρωπολογία στο Σεντ Τζονς Κόλετζ του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ.

1961

Πρωτοέρχεται στην Ελλάδα και έναν χρόνο αργότερα ξεκινά τη διδακτορική διατριβή του με θέμα τον κυκλαδικό πολιτισμό.

1964

Πραγματοποιεί την πρώτη του ανασκαφή στη νήσο Σάλιαγκος των Κυκλάδων με τον Τζον Εβανς και τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή.

1972

Γίνεται καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον και επιστρέφει στην Ελλάδα για να κάνει ανασκαφές στη Φυλακωπή της Μήλου.

1980

Εκλέγεται μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας.

1981

Αναλαμβάνει την έδρα Αρχαιολογίας Ντίζνεϊ στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, την οποία κράτησε μέχρι και τη συνταξιοδότησή του.

2015-2018

Ο λόρδος Ρένφριου και ο συνεργάτης του αρχαιολόγος Μάικλ Μπόιντ ήταν επικεφαλής της ανασκαφής στην Κέρο.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή