Η καταστροφική φωτιά στη Nοτρ Νταμ ανήκει στα καταλυτικά γεγονότα τα οποία αναδεικνύουν βαθιά, υπόγεια κοινωνικά ρεύματα, συχνά λανθάνοντα από την αντίληψη των ελίτ. Τέτοια γεγονότα κάποτε οροθετούν ιστορικές καμπές.
Η αντίδραση των Γάλλων υπερέβη κάθε προηγούμενο σε ένταση και συναίσθημα – πολύ ευρύτερη και βαθύτερη από ό,τι αναμένεται για μια καταστροφή αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Οι ενθαρρυντικές δηλώσεις του συγκινημένου προέδρου Μακρόν, η πολιτική ομοφωνία, η αστραπιαία μαζική κινητοποίηση για την ανοικοδόμηση έδειξαν την ειδοποιό διαφορά του διακυβεύματος.
Η Nοτρ Νταμ είναι ένα μνημείο με μεγάλη σημασία για τους απανταχού καθολικούς. Είναι, όμως, επίσης σύμβολο του γαλλικού έθνους. Η σχέση θρησκείας και γαλλικής εθνικής ταυτότητας έχει βαθιές ρίζες. Οι Γάλλοι βασιλείς ανέπτυξαν μιαν ιδιότυπη σχέση συνεργασίας και ανταγωνισμού με τη Ρώμη, «γαλλοποιώντας» τον καθολικισμό στα όρια του γαλλικού κράτους. Μολονότι η σχέση αυτή δημιούργησε εντάσεις, συγκρούσεις, βιαιότητες επί αιώνες, ώς και πρόσφατα, οι Γάλλοι ηγέτες θεωρούν και αποκαλούν τη Γαλλία «πρωτότοκη κόρη της Εκκλησίας». Η προβεβλημένη σύγχρονη γαλλική laïcité, δηλαδή η ουδετερότητα της πολιτείας απέναντι σε όλες τις θρησκείες, συγκαλύπτει την ιστορική σημασία τής θρησκευτικής αναφοράς για την εθνική ταυτότητα. Εντούτοις, για τη σιωπηρή πλειονότητα των Γάλλων παραμένει ζωτική.
Η Nοτρ Νταμ ενσαρκώνει τη σχέση αυτή, ως αισθητό τεκμήριο του δεσμού ανάμεσα στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα του έθνους και στη θρησκευτική παράδοση. Καθώς η διοικητική μέθοδος, τόσο της Καθολικής Εκκλησίας όσο και του γαλλικού κράτους, είναι συγκεντρωτική, η συμβολική κεντρικότητα της Noτρ Νταμ έχει ιδιαίτερη πολιτική σημασία. Το βάρος της, όμως, μόνον εν μέρει εξηγεί τη γενική εκχειλίζουσα συγκίνηση. Για να κατανοηθεί πλήρως, χρειάζεται να ενταχθεί το γεγονός στην ιστορική συγκυρία.
Επί τρεις και πλέον δεκαετίες, οι παραδοσιακές αναφορές της Γαλλίας κλονίζονται: παγκοσμιοποίηση, υποχώρηση της γαλλοφωνίας, μείωση του διεθνούς ρόλου της χώρας, υποβάθμιση του οικονομικού ρόλου του κράτους, διαβρωτική κριτική της αποικιοκρατίας, τρομοκρατία, ανατροπές στα ήθη, προβληματική ενσωμάτωση των μεταναστών, άνοδος των ανισοτήτων, συρρίκνωση της μεσοαστικής τάξης. Ο κατάλογος είναι μακρύς. Οι Γάλλοι αισθάνονται να τους αφαιρούνται, το ένα μετά το άλλο, τα υλικά και πνευματικά στοιχεία τα οποία συγκροτούσαν την, συχνά υπεροπτική, εθνική τους υπερηφάνεια.
Θεώρησαν ότι αυτές οι απώλειες σε εθνικό επίπεδο θα μπορούσαν να εξισορροπηθούν από οφέλη στο ευρωπαϊκό. Η Ευρώπη, ως μια διευρυμένη Γαλλία, θα επέτρεπε να ανακτηθεί το χαμένο κύρος. Ομως, μετά την ενοποίηση και την οικονομική άνοδο της Γερμανίας, η Γαλλία δεν εξασφαλίζει ηγετικό ρόλο στην Ευρώπη. Τελευταία, οι Γάλλοι αντιλαμβάνονται ότι και αυτή ακόμη η γερμανόστροφη Ευρώπη κλονίζεται από εξωτερικές αμφισβητήσεις και εσωτερικές φυγόκεντρες τάσεις. Η Ευρώπη δεν πείθει πλέον όχι μόνον ως φορέας για παγκόσμια αίγλη, αλλά ούτε καν ως καταφύγιο για τους δύσκολους καιρούς. Πολλοί Γάλλοι, μολονότι δεν τολμούν να το ομολογήσουν, αναπολούν την ασφάλεια του έθνους και του κράτους.
Η καταστροφή της Nοτρ Νταμ έδωσε απτή έκφραση στα αισθήματα εθνικής αποψίλωσης και νοσταλγίας – και μάλιστα σε μεταφυσική διάσταση. Η εξέλιξη αυτή λειτούργησε καθαρτικά. Ο συνδυασμός εθνικισμού και θρησκευτικότητας δεν μπορούσε να εκφραστεί υπό τη δικτατορία του «πολιτικώς ορθού». Η καταστροφή και η συνεπαγόμενη συναισθηματική έκρηξη προσέφεραν διέξοδο από την αυτολογοκρισία, απελευθερώνοντας σκέψη και λόγο.
Ο πρόεδρος Μακρόν συνέλαβε αυτό το βαθύτατα πολιτικό περιεχόμενο. Με τις παρεμβάσεις του επανα-νοηματοδότησε την εθνική κλίμακα την οποία είχαν υποβιβάσει τα ευρωπαϊκά ζητήματα. Η σθεναρή του υπόσχεση, καθώς και η άμεση πάνδημη ανταπόκριση, για την «αναγέννηση» του καθεδρικού ναού το συντομότερο δυνατόν περιέχει ένα σαφή υπαινιγμό: όπως η Nοτρ Νταμ, έτσι θα ανοικοδομηθεί το γαλλικό έθνος. Αυτό ακριβώς ήθελαν να ακούσουν και να καταλάβουν οι Γάλλοι, ιδιαίτερα μέσα στη συμβολική της Μεγάλης Εβδομάδας: μετά τον θάνατο, η Ανάσταση.
Η επιθυμία για επανεθνικοποίηση έχει ήδη οδηγήσει σε σημαντικές πολιτικές εξελίξεις ανά την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Θα προστεθεί και η Γαλλία στη χορεία των κρατών που αντιμετωπίζουν επιφυλακτικά, μαζί με την παγκοσμιοποίηση, την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση; Στην υπόθεση αυτή, το ερώτημα είναι ποιες πολιτικές δυνάμεις θα αναλάβουν την αλλαγή πορείας και πώς θα αποφευχθεί η αξιοποίηση του πολιτικού δυναμικού από τους ακραίους. Με δεδομένο το βάρος της Γαλλίας στις ευρωπαϊκές υποθέσεις, ακόμη μία αβεβαιότητα προστίθεται στο ευρωπαϊκό ζήτημα.
Η φωτιά στη Nοτρ Νταμ ίσως σηματοδοτεί μια ιστορική καμπή. Οι προσευχητές-πενθούντες μπροστά στη φλεγόμενη εκκλησία ενδέχεται να έχουν πολύ μεγαλύτερη επίδραση στην εξέλιξη της Γαλλίας και της Ευρώπης από τα τόσο διαφημισμένα «Κίτρινα Γιλέκα».
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris 1).