Πρόσφατα, ο πρωθυπουργός αισθάνθηκε την ανάγκη να υπερασπιστεί «τη ζωή και την περπατησιά» του πατέρα του, διηγούμενος την «αληθινή οικογενειακή του ιστορία». Πρόκειται για μια απόπειρα οικογενειακής αγιογραφίας που αξίζει να διαβαστεί. Οχι βέβαια ως τεκμήριο οικογενειακής ολοκλήρωσης ή ευθύνης, αλλά ως χαρακτηριστική περίπτωση της επιρροής του παρελθόντος στις ζωές πολλών ανθρώπων και παράλληλα της στρεβλής μας αντίληψης γι’ αυτό το ίδιο παρελθόν και της τάσης μας να υποτιμούμε τις θετικές και να ωραιοποιούμε τις αρνητικές πτυχές του.
Ο Αλέξης Τσίπρας αφηγείται πως ο πατέρας του, όπως άλλωστε και η μεγάλη πλειονότητα των Ελλήνων της γενιάς του, προέρχεται από μια φτωχή αγροτική οικογένεια της ορεινής Ελλάδας, που στην εικοσαετία του «ελληνικού θαύματος» (1950-1970) έκανε το μεγάλο άλμα: μορφώθηκε, αστικοποιήθηκε και τακτοποιήθηκε οικονομικά.
Είναι μια συνηθισμένη ιστορία που συνήθως υποτιμούμε ή αγνοούμε, θεωρώντας το άλμα αυτό δεδομένο και αυτόματο. Σ’ αυτό το αφήγημα προσθέτει και μια έντονη πολιτική διάσταση. Ο παππούς του προερχόταν από μια «δημοκρατική οικογένεια σε ένα χωριό που στην Αντίσταση ήταν με το ΕΑΜ», χρημάτισε μάλιστα και «γραμματέας». Αλλά και ο πατέρας του «ψήφιζε πάντα την ΕΔΑ, όταν μπορούσε», χωρίς όμως να είναι «οργανωμένος στην Αριστερά». Στο ξεκίνημα της χούντας αυτός κι ο αδελφός του βρέθηκαν (με κάπως περίεργο και σκοτεινό, είναι αλήθεια, τρόπο) αναμεμειγμένοι σε μια αντιστασιακή ενέργεια στην Κρήτη, κρατήθηκαν ενάμιση μήνα, αποφυλακίστηκαν «γιατί δεν βρέθηκαν επαρκή στοιχεία» και συνέχισαν τη ζωή και τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες ανενόχλητα και με επιτυχία, όπως τουλάχιστον τεκμαίρεται από τους δημοσιευμένους εταιρικούς ισολογισμούς. Μετά τη μεταπολίτευση, ο πατέρας του εντάχθηκε στο ΠΑΣΟΚ και το «στήριξε με πάθος».
Το αφήγημα αυτό έχει προφανή πολιτική στόχευση. Κλείνει το μάτι στη μεγάλη δεξαμενή των ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ: δείτε με, τους λέει, είμαι ένας από σας, κι εγώ παιδί της μεγάλης «δημοκρατικής παράταξης». Πέρα όμως από το πολιτικό μάρκετινγκ, συμπυκνώνει δύο θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ελληνικού μεταπολιτευτικού μικροαστισμού: ατομική οικονομική άνοδο από τη μια και αριστερή ροπή από την άλλη. Μολονότι αντιφάσκουν, τα στοιχεία αυτά συνυπάρχουν στο μικροαστικό φαντασιακό της μεταπολίτευσης: πόσοι δεν είναι εκείνοι που παρότι «βολεμένοι» επιθυμούν να βλέπουν στον καθρέφτη τους και κάτι από Τσε Γκεβάρα ή έστω Αρη Βελουχιώτη;
Παρά το αριστερό φύλλο συκής, το αφήγημα τούτο περικλείει κάποιες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες. Ο παππούς υπηρέτησε το ΕΑΜ δίχως να υποστεί ιδιαίτερες διώξεις αργότερα, ενώ οι γιοι του δεν πέρασαν από κάτεργα και Μακρονήσια. Τα «γκρίζα χρόνια» της μετεμφυλιακής Ελλάδας υπήρξαν γι’ αυτούς, όπως και για τους πιο πολλούς Ελληνες, περίοδος μόρφωσης, οικονομικής ανόδου και κοινωνικής ανέλιξης, που δεν διατάραξαν ούτε οι «γκρίζοι φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων» ούτε η χούντα. Με άλλα λόγια, η οικογένεια Τσίπρα πορεύθηκε όπως τόσες και τόσες άλλες δίχως ηρωισμούς και με μπόλικους μικρο-συμβιβασμούς, αλλά και με σκληρή δουλειά και επιτυχία. Πριν από δύο χρόνια είχα γράψει στη σελίδα αυτή πόσο εύκολα προσπερνάμε την κληρονομιά της δικτατορίας, «γιατί μας θυμίζει κάποιες ενοχλητικές πτυχές της Ιστορίας που προτιμάμε να βάζουμε στην άκρη […] Η δικτατορία είναι σαν ένα από αυτά τα μεγάλα παλιά έπιπλα που δεσπόζουν σε ένα δωμάτιο τόσο πολύ, που δεν τα παρατηρούμε ποτέ». Τότε, αρκετοί με παρεξήγησαν. Η περίπτωση του οικογενειακού αφηγήματος Τσίπρα είναι χαρακτηριστική περίπτωση αυτής της επιλεκτικής χρήσης της μνήμης, του πώς διαλέγουμε τι να προσπεράσουμε και τι να μεταμφιέσουμε.
Πρόκειται για μια φυσιολογική στάση, ένα βολικό άλλοθι. Ομως, αφενός θυσιάζει μεγάλα και πραγματικά, αν και πεζά, επιτεύγματα στον βωμό μιας ρομαντικά ωραιοποιημένης και υπερ-πολιτικοποιημένης αντίληψης του παρελθόντος και αφετέρου μας αποτρέπει από το να αντικρίσουμε κατάματα τα σκοτεινά σημεία του παρελθόντος αυτού. Και όταν παραμορφώνεις το παρελθόν, αναπόφευκτα θα δυσκολευτείς πολύ να φανταστείς και να υλοποιήσεις ένα καλύτερο μέλλον.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.