Για τα δεδομένα ευρωπαϊκής χώρας, εκ πρώτης όψεως εκπλήσσει: οι συζητήσεις στη Βουλή των Ελλήνων, όταν δεν εγκλωβίζονται σε μια ξύλινη, συχνά φίλαθλη, φρασεολογία, γρήγορα μετατρέπονται σε ad hominem κριτική: εστιάζονται στο πρόσωπο του αντιπάλου.
Γιατί, με δεύτερη ματιά, δεν θα ’πρεπε να εκπλήσσει κάτι τέτοιο; Διότι η γλώσσα εκφράζει και, συγχρόνως, παρέχει πρόσβαση στην ανθρώπινη εμπειρία. Ο τρόπος που εκφέρεται από τους ομιλητές απο-καλύπτει. Η ισχνότητα των θεσμών μας είναι ομόλογη με τη ρώμη των προσωπικών επιθέσεων. Η γλώσσα είναι γεμάτη νοήματα και αξιολογήσεις, τα οποία αντανακλούν, ευρύτερα, κοινωνικές σχέσεις. Δείξε μου πώς μιλάς να σου πω πώς σχετίζεσαι.
Η «εκφορά» (utterance) –μια συγκεκριμένη γλωσσική διατύπωση–, γράφει ο μεγάλος Ρώσος φιλόσοφος Μιχαήλ Μπαχτίν, είναι η εμβληματική έκφραση της ζωντανής γλώσσας: πώς λέγεται κάτι δεν αποτυπώνει μόνο την πρόθεση του ομιλητή αλλά την ευρύτερη κατάσταση στην οποία λαμβάνει χώρα η εκφορά. Η ευρύτερη κατάσταση –το εξωλεκτικό πλαίσιο– εμποτίζει την εκφορά. Επιπλέον, η εκφορά είναι πάντοτε «προσανατολισμένη σε έναν συνομιλητή». Συνιστά έναν κρίκο σε μια αλυσίδα γλωσσικής επικοινωνίας.
Χρόνια ακραία πόλωση
Μάιος 2019, παραμονές ευρωεκλογών, συζήτηση στο ελληνικό Κοινοβούλιο. Ο πρωθυπουργός υπερηφανεύεται για τις οικονομικές παροχές που πρόσφατα ανακοίνωσε στο Ζάππειο. Μόλις είχαν προηγηθεί οι αποκαλύψεις για τις οικογενειακές διακοπές του κ. Τσίπρα σε εφοπλιστική θαλαμηγό, τον Αύγουστο 2018. Ο κ. Μητσοτάκης δεν αφήνει τις αποκαλύψεις αναξιοποίητες. Προσωποποιεί, με μια ατάκα, τη συζήτηση: «Εκεί που σας φωνάζανε κάποτε “νάτος, νάτος ο πρωθυπουργός”, τώρα θα λένε “νάτος, νάτος ο Τσίπρας ο σκαφάτος”». Η συζήτηση γρήγορα παίρνει τον κατήφορο. «Δεν μπήκα στην πολιτική ζωή του τόπου για να γίνω πλούσιος», απαντά ο κ. Τσίπρας. «Δεν ανήκω σε μια πολιτική οικογένεια, η οποία δεν έκανε καμιά άλλη δουλειά, μόνο πολιτική, και είναι ζάπλουτη, κ. Μητσοτάκη. Είσαι πολύ λίγος εσύ για να μιλάς για την ελίτ και για τους πολλούς σε μένα». Τη συνέχεια την ξέρετε: «[πείτε μας, κ. Τσίπρα] με ποιους έκανε δουλειές στη χούντα [η οικογένειά σας]», κ.λπ.
Γιατί οι ομιλητές δεν εστιάζουν σε ορθολογικά επιχειρήματα, αλλά καταφεύγουν σε προσωπικές αντιπαραθέσεις;
Το εξωλεκτικό πλαίσιο της επικοινωνίας είναι αυτό της ακραίας πολιτικής πόλωσης. Δεν είναι καινούργιο. Το μοτίβο παραμένει, με φραστικές προσαρμογές, το ίδιο εδώ και δεκαετίες: από τις «δυνάμεις του φωτός και του σκότους» στη δεκαετία του 1980, στη σύγκρουση «διαφορετικών κόσμων» σήμερα (μια φράση που, παρεμπιπτόντως, χρησιμοποιούν διαχρονικά τα αντίπαλα κόμματα εξουσίας). Η χρόνια ακραία πόλωση έχει παραγάγει μια άμετρα συγκρουσιακή νοοτροπία – είναι το μόνιμο φόντο της πολιτικής ζωής. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, τείνει να εμπεδώνεται η υπεραπλούστευση και ο μανιχαϊσμός, η γλώσσα γίνεται τοξική, η συζήτηση εύκολα εκτραχύνεται. Ο αντίπαλος θεωρείται εχθρός, ο πολιτικός ανταγωνισμός εκχυδαΐζεται. Το πλαίσιο της άμετρης σύγκρουσης διεισδύει στον λόγο των πολιτικών. Εύκολα διολισθαίνει κανείς από την κριτική απόψεων στην ανταλλαγή προσβολών.
Ακριβώς επειδή η επικοινωνία είναι διαδραστική υπόθεση, οι ομιλητές, σε ένα πολωτικό πλαίσιο, ωθούνται σε όλο και πιο ακραίες θέσεις. Η γλώσσα είναι εγγενώς διαλογική, παρατηρεί ο Μπαχτίν. Τόσο γιατί τις λέξεις που χρησιμοποιεί ο ομιλητής δεν τις ορίζει ο ίδιος (έχουν ήδη ορισθεί), όσο και γιατί ο ομιλητής λέει κάτι αναμένοντας ήδη μια απάντηση. Ο «σκαφάτος Τσίπρας» είναι μια δηκτική καφενειακή έκφραση (η έννοια «σκαφάτος» μεταφέρει ήδη ένα νοηματικό φορτίο ανεξάρτητο από την πρόθεση του ομιλητή), στην οποία α(ντα)ποκρίνεται ο ενικός του καφενείου («είσαι πολύ λίγος») και η προσωπική επίθεση («ζάπλουτη οικογένεια») του θιγόμενου συνομιλητή.
Καθοριστική η απάντηση
Η εκφορά ουδέποτε είναι αυθύπαρκτη – είναι πάντοτε μια απάντηση σε κάτι. Ο «σκαφάτος Τσίπρας» είναι η απάντηση στον αντι-«ελίτ» λόγο Τσίπρα. Τίποτα δεν σημαίνει κάτι μέχρι τη στιγμή που θα λάβει μια απάντηση. Το νόημα της απλής ερώτησης «τι κάνεις;» παίρνει τη μορφή χαιρετισμού μέσα από την απάντηση «καλά, ευχαριστώ». Αν η απάντηση είναι μία λίστα με προσωπικά προβλήματα, τότε το νόημα που αποκτά η ερώτηση είναι το επαγγελματικό ή προσωπικό ενδιαφέρον για την κατάσταση του συνομιλητή. Ο διά-λογος ορίζει το νόημα, όχι τα άτομα από μόνα τους. Οταν, λοιπόν, η απάντηση είναι «η οικογένειά σου έκανε δουλειές επί χούντας», το νόημα που αποκτά η προγενέστερη εκφορά «η οικογένειά σου έγινε ζάπλουτη από την πολιτική» είναι η προσβολή. Εχοντας αρχίσει να αλληλο-προσβάλλονται, οι ομιλητές συνεχίζουν πάνω στις ίδιες ράγες: ο μέχρι τώρα διάλογος δημιουργεί ένα υπόρρητο διαδραστικό πλαίσιο που περιορίζει την ευχέρεια επιλογής μεταγενέστερων εκφορών (απαντήσεων). Η πόλωση παράγει πόλωση.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο που, στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, η πολιτική διαμάχη παίρνει προσωπικό χαρακτήρα, με υπόνοιες διαφθοράς. Οσο η θεσμική λειτουργία κυριαρχείται ή επισκιάζεται από πολιτικά πρόσωπα, τόσο η μιντιακή προσοχή επικεντρώνεται στις επίμαχες συμπεριφορές τους (τα «σκάφη» και «ελικόπτερα» με τα οποία ταξιδεύουν, τις δραστηριότητες των συζύγων τους, κ.λπ.). Δεν θα έχουμε την ορθολογική ανταλλαγή επιχειρημάτων που μερικοί θα θέλαμε (δηλαδή, θα είμαστε αναγκασμένοι να υφιστάμεθα ad hominem διαμάχες), όσο ο λόγος των ομιλητών θα αντανακλά τον θεσμικά ισχνό-περσοναλιστικό χαρακτήρα της πολιτικής μας ζωής.
Στο μέτρο δε που, σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η «οικογένεια» προσθέτει ή αφαιρεί πολιτικό κεφάλαιο, θα υπεισέρχεται καθοριστικά στην πολιτική διαμάχη (από το «θέλω να ολοκληρώσω το όραμα του Γιώργου Γεννηματά» της κόρης του, μέχρι το μυστηριώδες «η offshore και η Μαρέβα» ή «η περίεργη μετάταξη της κ. Μπαζιάνα στο ΕΜΠ»).
Η μελαγχολική ανάγνωση του Μπαχτίν υποδεικνύει τη δυσκολία αλλαγής μιας προβληματικής πολιτικής νοοτροπίας – δεν ορίζουμε μονολογικά τις έννοιες. Η αισιόδοξη ανάγνωση μας προτρέπει να δούμε τις δυνατότητες συν-διαμόρφωσης του πολιτικού λόγου που έχουν οι ομιλητές.
Διαλογικότητα σημαίνει δυνατότητα. Πόσοι πολιτικοί το καταλαβαίνουν;
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.