Κανονικά δεν θα έπρεπε να ξαφνιαζόμαστε και να παραξενευόμαστε: η εκλογή ενός Εβραίου Ελληνα ως δημάρχου ελληνικής πόλης, του γιατρού Μωυσή Ελισάφ στα Γιάννενα, δεν έχει τίποτε το παράδοξο, το αλλόκοτο, και βέβαια τίποτε το απειλητικό. Το ζήτημα, όμως, κουβάρι μπερδεμένο, είναι πώς ακριβώς ορίζεται το κανονικό. Μέσα από ποιους μηχανισμούς της πολιτείας, φανερούς και κρυφούς, κατασκευάζεται, και μέσα από ποιους μηχανισμούς της συλλογικής μνήμης (ή μεροληπτικής αμνησίας) γίνεται ανεκτό. Οι μηχανές που παράγουν ιδέες και στερεότυπα είναι γνωστές: η εκπαίδευση, η Εκκλησία, ο στρατός, τα κόμματα, τα ΜΜΕ.
Εχει και η λογοτεχνία φυσικά το μερτικό της. Η παραγωγή της δεν είναι μονοφωνική. Αλλοτε καθαγιάζει τα στερεότυπα, ξεπέφτοντας στην προπαγάνδα (συνήθως δε «δικαιώνεται» αμέσως, αποκομίζοντας τα κέρδη του μπεστ σέλερ), κι άλλοτε τα πολεμάει. Στη δεύτερη περίπτωση γεύεται αρχικά τη χολή που εκτοξεύεται εναντίον της, αλλά δικαιώνεται σε βάθος χρόνου.
Αρκεί ένα απόσπασμα από το περίφημο διήγημα «Σαμπεθάι Καμπιλής» του Δημήτρη Χατζή για να συμπεράνουμε πόσο σπουδαία είναι η εκλογή του Μωυσή Ελισάφ. Μέσα από λίγες λέξεις φαίνεται καθαρά πόσα βαλτοτόπια γεμάτα λερναίες προκαταλήψεις έπρεπε να διαβεί η νεοελληνική κοινωνία ώσπου να καταφέρει να κατανοήσει, να συμμεριστεί, να συμπεριλάβει, να αγκαλιάσει – και κάπως να ανακουφίσει τις ενοχές της: «Οι μανάδες λέγανε κι αυτές στα παιδιά τους να μην αργούνε το βράδυ να γυρίσουνε σπίτι, γιατί έξω απ’ τα τζίνια, τα φαντάσματα που βγαίνουν άμα πέσει το σκοτάδι – είναι κι οι Οβραίοι που πιάνουνε τα μικρά τα παιδιά και τα βάνουνε στα βελόνια κι από το αίμα τους φκιάχνουνε τα ματσόθ – τ’ άζυμα δηλαδή. Πάλι ανοησίες φυσικά, γιατί παιδί κανένα δε χάθηκε ποτέ απ’ αφορμή τους Οβραίους».
Πρόκειται για την αποτρόπαιη «συκοφαντία αίματος», που γνώρισε μακρά πανευρωπαϊκή ακμή, σαν μια από τις γεννήτριες μίσους προς τους Εβραίους. Ο Χίτλερ και οι υποτακτικοί του, παρά τη φρικαλέα ακρότητά τους, δεν βγήκαν από την Κόλαση. Οντα του Πάνω Κόσμου ήταν, του «κανονικού», έτσι όπως τον είχαν διαμορφώσει προκαταλήψεις αιώνων. Τα Γιάννενα ήταν κάποτε η πρωτεύουσα του ρωμανιώτικου εβραϊσμού, που οι ρίζες του βυθίζονται στον χρόνο. Οι ναζί αποδεκάτισαν τους Γιαννιώτες Εβραίους. Στις 25 Μαρτίου 1944 συνέλαβαν 1.850 και τους οδήγησαν στο Αουσβιτς. Μόνο 163 γύρισαν. Ο Μωυσής Ελισάφ είναι γιος όλων. Των 163, αλλά και των 1.687 που πέθαναν.