«Μάρτης έβρεχε, Θεριστής εχαίρονταν»
Θεριστής, Φανιστής, Κλήδονας, Ριζικάρης, Ριγανάς, χίλια δυο ονόματα έχει ο Ιούνιος. Είναι ο μήνας του θερισμού, που θα καθορίσει το ψωμί της χρονιάς και την επιβίωση της οικογένειας, όμως κυρίως είναι ο μήνας των θερινών τροπών του Ήλιου (λιοτρόπι) και από πανάρχαια εθιμοτυπία ανάβονται φωτιές για το πέρασμα από τη μία εποχή του έτους σε άλλη. Το έθιμο ενσωματώθηκε με την επικράτηση του χριστιανισμού, που τοποθέτησε στις 24 Ιουνίου τη γέννηση του Ιωάννη Προδρόμου, δηλαδή έξι μήνες πριν από τη γέννηση του Χριστού, στις 25 Δεκεμβρίου, στις χειμερινές τροπές του Ήλιου.
Τα μαντέματα του κλήδονα
Οι «διαβατήριες» γιορτές είναι αφορμές για μαντικές ενέργειες, με χαρακτηριστικότερη αυτή του Κλήδονα. Η λέξη «κλήδονα» είναι ομηρική και σημαίνει τη φωνή που ακούει κάποιος τυχαία και από αυτή βγάζει ένα μάντεμα. Παραμονή του Αγιαννιού, νέα κορίτσια μαζεύονταν σε ένα σπίτι και ένα από αυτά, που έπρεπε να το λένε Μαρία και να ζουν και οι δύο γονείς της, γέμιζε από κοντινή κρήνη μια στάμνα με αμίλητο νερό (το μετέφερε δηλαδή με τελετουργική σιωπή), επέστρεφε στο σπίτι και όλα τα ανύπαντρα κορίτσια έριχναν μέσα στο νερό το «σημάδι» τους: κόσμημα, χτένι ή στολίδι. Η στάμνα καλυπτόταν με κόκκινο πανί και δενόταν ή κλειδωνόταν (παρετυμολογικό του «κλήδονα») και αφηνόταν ολονυχτίς κάτω από τα αστέρια να «ξαστριστεί», να δεχτεί τη μαγική επιρροή των αστεριών. Την επομένη, η Μαρία απήγγελλε ένα παραδοσιακό δίστιχο που θυμόταν ή που διάβαζε από ημεροδείκτες, βγάζοντας κάθε φορά ένα αντικείμενο από τη στάμνα, και οι παρευρισκόμενοι μάρτυρες ερμήνευαν τα λόγια για το ριζικό κάθε κοπέλας.
Ο ήλιος που τρέμει και η ορεκτική ρίγανη
Είναι πανάρχαιο το έθιμο που τηρείται και σήμερα, το άναμμα των φωτιών του Αγιαννιού. Καίγονται ξερά χόρτα, άχρηστα ψάθινα σκεύη και ξύλινα εργαλεία, καθώς και το ξερό πια στεφάνι της Πρωτομαγιάς. Οι άνθρωποι χαίρονται να πηδούν τρεις φορές τούτες τις διαβατήριες φωτιές, με την ίδια κατεύθυνση, μεταβαίνοντας από τη μία εποχή στην άλλη, κατά το αρχαιοελληνικό «έφυγον κακόν, εύρον άμεινον». Οι φωτιές ήταν και καθαρτήριες, γιατί, σε παλαιές εποχές, ήταν ο μόνος τρόπος απαλλαγής από βλαβερά έντομα και ερπετά που αφθονούν στα καλοκαιρινά ξερόχορτα και προκαλούσαν ασθένειες, κυρίως ελονοσία. Ήταν και φωτιές πυρολατρικές, γιατί ενίσχυαν το ηλιακό φως που την ημέρα αυτή ταλαντεύεται ανησυχητικά καθώς προχωρά προς το μίκρεμα της πορείας του και τον χειμώνα. Λέγανε μάλιστα πως την ώρα της ανατολής, πίσω από ένα καπνισμένο γυαλί, μπορεί κανείς να δει τον ήλιο να στριφογυρίζει σαν μύλος (αστρονομικά έχει εξηγηθεί αυτό το φαινόμενο).
Ως διαβατήρια ημέρα, η γιορτή του Αγιαννιού ήταν κατάλληλη για το μάζεμα θεραπευτικών βοτάνων: χαμομήλι και άνθος μολόχας (το όνομα «Γιάννης» παρετυμολογικά θυμίζει το ρήμα γιαίνω, γιατρεύω). Ιδιαίτερα η ρίγανη, που είναι στο φόρτε της αυτή την ημέρα, συγκομίζεται ως μυρωδικό, αλλά κυρίως ως μικροβιοκτόνο, συντηρητικό των τροφών και ως ορεκτικό. Γι’ αυτό και ο Πρόδρομος (όπως και ολόκληρος ο Ιούνιος) λέγεται και Ριγανάς.