Η τηλεοπτική σειρά των Κρεγκ Μάζιν και Γιόχαν Ρενκ στο κανάλι ΗΒΟ με θέμα το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνόμπιλ το 1986 είχε απροσδόκητη απήχηση παγκοσμίως κι έφερε τη φοβερή καταστροφή στο προσκήνιο. Αυτό ίσως είναι κατ’ αρχάς θετικό για ένα σημαντικό γεγονός, η ιστορία του οποίου δεν έχει ακόμα ακριβώς γραφτεί, όπως παρατηρεί η Μάσα Γκέσεν στο New Yorker. Η Γκέσεν παραπέμπει στη Σβετλάνα Αλεξίεβιτς και συγκεκριμένα στη δήλωση της Λευκορωσίδας δημοσιογράφου και συγγραφέως (Νομπέλ Λογοτεχνίας 2015) πως δεν δυσκολεύτηκε να συλλέξει προφορικές μαρτυρίες για το ατύχημα, καθώς οι άνθρωποι που το έζησαν κατέθεταν αβίαστα και ανεπιτήδευτα την εμπειρία τους, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν καθιερώθηκε ποτέ μια κυρίαρχη αφήγηση, προς την οποία να αισθανθούν, έστω ασυνείδητα, την ανάγκη είτε να ευθυγραμμιστούν είτε να αντιπαρατεθούν.
Σε κάθε περίπτωση, έχουν περάσει 33 χρόνια από το ατύχημα: ικανός χρόνος για να μετατραπεί το βίωμα σε ιστορία, αλλά όχι μόνο· από τις γενιές που δεν έζησαν την καταστροφή, το Τσερνόμπιλ μετατρέπεται ταυτόχρονα και σε τουριστική ατραξιόν, σε μνημείο με χαλαρή και θολή σχέση με το ανθρώπινο παρελθόν –βοηθάει σε αυτό η δραματοποιημένη σειρά– και, κάπως έτσι, ανέβηκαν μέχρι και selfies στο Instagram, τραβηγμένες στην «απαγορευμένη ζώνη», γύρω από τον εγκαταλελειμμένο πυρηνικό σταθμό. Ας δούμε, όμως, λίγο την πολιτική διάσταση του Τσερνόμπιλ. Τον Απρίλιο του 2006, στην 20ή επέτειο του ατυχήματος, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έγραψε ένα άρθρο που ξεκινούσε με μια φοβερή διαπίστωση: «Η έκρηξη στο Τσερνόμπιλ ενδεχομένως ευθύνεται περισσότερο κι από ό,τι η πολιτική μου της περεστρόικας για τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης, πέντε χρόνια αργότερα. Το Τσερνόμπιλ αναδείχθηκε σε κρίσιμη ιστορική καμπή: υπήρχε η περίοδος πριν και η περίοδος μετά την καταστροφή».
Τα ευαίσθητα σημεία
Είναι γεγονός ότι το ίδιο το ατύχημα αλλά και η σπασμωδική –και, κυρίως, στρουθοκαμηλική– αντίδραση του κράτους σε αυτό έπληξαν το σοβιετικό καθεστώς καίρια, σε δύο πολύ ευαίσθητα σημεία του. Πρώτον, κλόνισαν την εμπιστοσύνη των πολιτών στην επιστήμη, που ήταν ένα πεδίο εθνικής υπερηφάνειας για τους Σοβιετικούς (ας μην ξεχνάμε πως και η ίδια η ιδεολογία του μαρξισμού-λενινισμού θεωρείτο επιστήμη και διδασκόταν ως τέτοια στα πανεπιστήμια). Δεύτερον, υπονόμευσαν το αίσθημα της ασφάλειας – μία από τις ελάχιστες πραγματικές παροχές του σοβιετικού κράτους προς τους πολίτες του.
Στα μέσα της δεκαετίας του ’40, η ΕΣΣΔ ήταν η χώρα που έβγαινε λαβωμένη από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο· είχε πληρώσει βαρύτατο τίμημα αλλά και είχε συμβάλει καίρια στην ήττα του ναζισμού, γεγονός που της έδινε ένα αδιαμφισβήτητο ηθικό πλεονέκτημα παγκοσμίως, ιδίως δε μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών. Ακολούθησε η περίοδος του Ψυχρού Πολέμου· η μέχρι πρότινος οπισθοδρομική αγροτική χώρα ήταν τώρα μία από τις δύο υπερδυνάμεις που ρύθμιζαν τις τύχες του κόσμου.
Το πυρηνικό ατύχημα και η ελευθερία της έκφρασης
Η πολιτική της ύφεσης τα τέλη της δεκαετίας του ’60 δημιούργησε το πολιτικό περιθώριο για την «μπρεζνιεφική ακινησία», την οποία συνέχισαν οι Τσερνιένκο και Αντρόποφ. Τη δεκαετία του ’80, όμως, η ΕΣΣΔ βρέθηκε αντιμέτωπη με την εγκατάλειψη της ύφεσης από την κυβέρνηση Ρέιγκαν και με ένα σημαντικό κίνημα αμφισβήτησης στο εσωτερικό της, με κύριο αίτημα τον σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη. Ο ανταγωνισμός για την εξερεύνηση του Διαστήματος και, κυρίως, για τους στρατιωτικούς εξοπλισμούς γονάτισε την ούτως ή άλλως προβληματική οικονομία της.
Στην ηγεσία του κόμματος και της χώρας βρίσκονταν ηγέτες ηλικιωμένοι και κουρασμένοι, κυριολεκτικά και μεταφορικά, που έκαναν πως δεν έβλεπαν το αδιέξοδο στο βάθος. Το καθεστώς, απαλλαγμένο από τη σταλινική βαρβαρότητα αλλά ακόμη ολοκληρωτικό, όλο και πιο καχύποπτο και μυστικοπαθές σε έναν κόσμο όπου η τεχνολογία εξελισσόταν ραγδαία και δορυφόροι αντικαθιστούσαν τα κατασκοπευτικά αεροπλάνα, μετατρεπόταν σε καρικατούρα του εαυτού του, συμπαρασύροντας την αχανή πολυεθνική χώρα. Τη δεκαετία του ’80, η ΕΣΣΔ απλώς περίμενε να βουλιάξει. Και όντως βούλιαξε, παρά την απονενοημένη προσπάθεια του Γκορμπατσόφ να την αλλάξει.
Φαίνεται, λοιπόν, πως ήταν όντως καίριος ο ρόλος που έπαιξε το ατύχημα του Τσερνόμπιλ για την κατάρρευση της ΕΣΣΔ την εποχή που ξεκινούσαν η «περεστρόικα» και η «γκλάσνοστ», ακριβώς επειδή έσκισε βίαια το πέπλο και κατέδειξε το αδιέξοδο, σε όλο τον κόσμο αλλά και (κυρίως) στην ίδια την ΕΣΣΔ: «Η καταστροφή του Τσερνόμπιλ πάνω από όλα δημιούργησε τη δυνατότητα για μια πολύ μεγαλύτερη ελευθερία της έκφρασης, σε τέτοιο βαθμό που το σύστημα όπως το ξέραμε δεν μπορούσε πλέον να εξακολουθεί να υπάρχει», διαπίστωνε ο Γκορμπατσόφ στο προαναφερθέν άρθρο του.
Μαύρο χιούμορ
Η ελευθερία της έκφρασης, ωστόσο, ήταν το πεδίο στο οποίο έδιναν τη μάχη των δικαιωμάτων ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 ορισμένοι θαρραλέοι διανοούμενοι, καλλιτέχνες και επιστήμονες. Ταυτόχρονα, διεκδικούσε ελευθερία λόγου και έκφρασης ένα ασυνείδητο αλλά όλο και πιο μαζικό κίνημα σοβιετικών πολιτών, οι οποίοι, όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, έλεγαν ανέκδοτα.
Τα αντικαθεστωτικά ανέκδοτα, σταθερό χαρακτηριστικό της εβδομηντατετράχρονης σοβιετικής ιστορίας, ακόμα και της σταλινικής περιόδου (όταν μπορούσαν να στοιχίσουν την ελευθερία ή και τη ζωή ενός ανθρώπου), τη δεκαετία του ’80 αποτελούσαν ένα ευρύτατα διαδεδομένο και κυρίαρχο πλέον κοινωνικό φαινόμενο. Οπως είναι φυσικό, το γεγονός του ατυχήματος και κυρίως οι πολιτικές του διαστάσεις στάθηκαν η αιτία για τη δημιουργία πληθώρας ανεκδότων, με χαρακτηριστικά κυνικό, ιερόσυλο και κατάμαυρο σοβιετικό χιούμορ. Σταχυολογούμε μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά:
Στην «Πράβντα» η είδηση για το ατύχημα δημοσιεύθηκε ως εξής: «Χθες βράδυ, ο Πυρηνικός Σταθμός του Τσερνόμπιλ έπιασε το πενταετές πλάνο παραγωγής ενέργειας μέσα σε τέσσερα νανοσεκόντ».
Τα ανέκδοτα
– Πού ζουν οι πιο ευτυχισμένοι άνθρωποι του κόσμου;
– Στο Τσερνόμπιλ. Κυριολεκτικά λάμπουν.
* * *
Είναι πολύ δύσκολο να μαζέψεις μανιτάρια στο Τσερνόμπιλ. Σκορπάνε όταν ακούν άνθρωπο να πλησιάζει· τρέχουν δε πάρα πολύ γρήγορα.
* * *
– Μπαμπά, είναι αλήθεια πως το 1986 έγινε ατύχημα στο Τσερνόμπιλ;
– Ναι, αγόρι μου, απαντά ο μπαμπάς, χαϊδεύοντας το κεφαλάκι του παιδιού.
– Και είναι αλήθεια ότι δεν είχε καμία συνέπεια;
– Ναι, αγόρι μου, απαντά ο μπαμπάς, χαϊδεύοντας το δεύτερο κεφαλάκι του παιδιού.
* * *
Στο Τσερνόμπιλ φύτρωσε το μεγαλύτερο αγγούρι του κόσμου. Το έστειλαν στο Παρίσι στη Διεθνή Εκθεση· καθ’ οδόν, το αγγούρι έφαγε τους πάντες.
* * *
Η Ουκρανία ανοίγει το Τσερνόμπιλ για τους τουρίστες. Θα είναι σαν την Ντίσνεϊλαντ, με τη μόνη διαφορά ότι τα τρίμετρα ποντίκια θα είναι ζωντανά.
* Ο κ. Γιώργος Τσακνιάς είναι ιστορικός.