Το καλοκαιρινό μπουρίνι τους βρήκε στις γνώριμες θέσεις τους, σε ένα σπιτάκι στο βάθος μιας αυλής με πεύκα και νεραντζιές, να συζητούν για το πρόσφατο άνοιγμά τους στη γειτονιά. Λίγες εβδομάδες νωρίτερα, είχαν εκθέσει τα έργα τους σε κοντινό καφέ. Για τα μέλη της ομάδας φωτογραφίας στο Κέντρο Ημέρας Αγίας Παρασκευής αυτή ήταν μία ακόμη μικρή κατάκτηση. Ως ενήλικες με ψυχικά και ψυχοκοινωνικά προβλήματα κάποιοι επωφελούμενοι δεν τολμούσαν στο παρελθόν να βγουν από το σπίτι τους. Με τη συστηματική βοήθεια όμως των ειδικών, ορισμένοι χρησιμοποιούν πλέον τα μέσα μαζικής μεταφοράς, μπορούν να μαγειρέψουν, ή γράφουν ποίηση.
Το Κέντρο Ημέρας Αγίας Παρασκευής λειτουργεί από το 2004 ως μία από τις εκατοντάδες δομές ψυχικής υγείας που συστάθηκαν στην Ελλάδα στο πλαίσιο της αποασυλοποίησης. Τα βήματα αυτονομίας των μελών του, όμως, είναι το ένα κομμάτι της ιστορίας του. Στο παρασκήνιο της λειτουργίας του, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του προσωπικού, εκτυλίσσεται μέχρι και σήμερα μια γραφειοκρατική περιπέτεια ενδεικτική για τις δυσκολίες που μπορεί να ανακύψουν κατά την εφαρμογή της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης.
Τον Αύγουστο του 2009 ανακλήθηκε με υπουργική απόφαση η άδεια του φορέα που μέχρι τότε είχε υπό την ευθύνη του το Κέντρο Ημέρας, καθώς και άλλα πέντε οικοτροφεία ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης στην Αθήνα και στην Αχαΐα. Σύμφωνα με εκείνη την απόφαση είχαν διαπιστωθεί παρατυπίες στην οικονομική διαχείριση. Τέσσερις μήνες αργότερα, όμως, νέα υπουργική απόφαση ανακάλεσε την προηγούμενη και έδωσε ξανά στον ίδιο φορέα τη δυνατότητα να διαχειρίζεται τις δομές. Η αιτία; Σύμφωνα με το υπουργείο Υγείας, στο διάστημα που είχε μεσολαβήσει «εμφανίστηκε μία σειρά από προβλήματα στη διαβίωση, στη θεραπευτική αγωγή και αποκατάσταση των ασθενών, με μεγάλο κίνδυνο υποτροπών». Τελικά το 2016, με απόφαση του υπουργού Υγείας Ανδρέα Ξανθού ανακλήθηκε εκ νέου η άδεια του φορέα και έκτοτε η λειτουργία του Κέντρου Ημέρας Αγίας Παρασκευής ανατέθηκε προσωρινά στη μη κερδοσκοπική Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ).
Υπό τη νέα διαχείριση η δομή ανοίχτηκε περισσότερο στην τοπική κοινωνία. Πλέον, οι επωφελούμενοι που μετέχουν στα προγράμματά της για ημερήσια απασχόληση φτάνουν τους 50, ενώ τουλάχιστον άλλα 100 άτομα υπολογίζεται ότι λαμβάνουν εκεί δωρεάν υπηρεσίες ψυχοθεραπείας. Πρόσφατα, όμως, έπειτα από δημόσιο διαγωνισμό, η λειτουργία του Κέντρου Ημέρας αποφασίστηκε να ανατεθεί αλλού. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε έχει προκαλέσει αντιδράσεις. Τόσο η ΕΠΑΨΥ όσο και άλλες μη κερδοσκοπικές εταιρείες κατέθεσαν προσφυγές κατά των αποτελεσμάτων.
Ηδη από τον Οκτώβριο του 2017, η ομοσπονδία φορέων ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και ψυχικής υγείας «Αργώ» είχε εκθέσει τους προβληματισμούς της στην ηγεσία του υπουργείου. Επανήλθε με νέα σειρά επιστολών τον περασμένο Απρίλιο, τονίζοντας ότι τα κριτήρια αξιολόγησης στον διαγωνισμό είναι αόριστα και δεν επιτρέπουν τον ενδελεχή έλεγχο των αποτελεσμάτων. Μια τριμελής επιτροπή αποφασίζει πού θα ανατεθεί η λειτουργία νέων μονάδων ψυχικής υγείας.
Ασάφεια κριτηρίων
«Το κριτήριο της εμπειρίας φαίνεται ότι δεν το λαμβάνουν υπόψη. Δίνουν λιγότερη βαθμολογία στην εμπειρία του φορέα», λέει στην «Κ» ο Παναγιώτης Χονδρός, πρόεδρος στην ΕΠΑΨΥ. Αν και κατά την πρώτη φάση του διαγωνισμού συγκέντρωσαν την υψηλότερη βαθμολογία και ανατέθηκε σε αυτούς η λειτουργία του Κέντρου Ημέρας Αγίας Παρασκευής, κατόπιν ένστασης άλλου διαγωνιζόμενου και επανεξέτασης των προτάσεων η κατάταξη άλλαξε. Η ΕΠΑΨΥ επικαλείται τη μακρά παρουσία της στον χώρο της ψυχικής υγείας. Ιδρύθηκε το 1988 με πρωτοβουλία του καθηγητή Στέλιου Στυλιανίδη. Αντίστοιχα, όπως αναφέρουν στην προσφυγή τους, ο φορέας που τελικά επιλέχθηκε λειτουργεί την τελευταία πενταετία.
Την ασάφεια των κριτηρίων βαθμολόγησης επισημαίνει και ο Γιάννης Μουστακούνης, εκπρόσωπος της μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Προμηθέας», που επίσης προσέφυγε κατά των αποτελεσμάτων του διαγωνισμού. Η «Προμηθέας» είχε υποβάλει πρόταση για τη δημιουργία οικοτροφείου 15 ενηλίκων με ψυχικές διαταραχές στο Αργος ή στο Ναύπλιο, αλλά δεν επιλέχθηκε.
Η τρίτη προσφυγή κατατέθηκε την περασμένη εβδομάδα από την Εταιρεία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας, φορέα που μετράει δεκαετίες δράσης στον χώρο. Ιδρύθηκε το 1981 από τον αείμνηστο καθηγητή Παναγιώτη Σακελλαρόπουλο, ο οποίος θεωρείται πατέρας της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα. Ο συγκεκριμένος φορέας διεκδικούσε τη λειτουργία δομής στην Κομοτηνή, έχοντας ήδη να επιδείξει πολυετές έργο στη Θράκη. «Πιθανά το βιογραφικό του επιστημονικά υπεύθυνου άλλου φορέα να κρίθηκε καλύτερο. Δεν τοποθετείς όμως έναν υπεύθυνο και τον αφήνεις μόνο. Υπάρχει εκπαίδευση, εποπτεία, ένας μηχανισμός» λέει η Καίτη Μυλωνοπούλου από την Εταιρεία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας.
Μετά τη Λέρο
Η κ. Μυλωνοπούλου ήταν από τους πρώτους που συμμετείχαν στις προσπάθειες αποασυλοποίησης στο πλευρό του Παναγιώτη Σακελλαρόπουλου. Το αποκαλυπτικό δημοσίευμα της βρετανικής εφημερίδας Observer το 1989, με τις φωτογραφίες γυμνών και εξαθλιωμένων τροφίμων στο ψυχιατρείο της Λέρου, είχε αναγκάσει την ελληνική κυβέρνηση να προβεί σε ριζικές αλλαγές. Τότε ανατέθηκε και στην ομάδα του Σακελλαρόπουλου να υποδεχτεί σε ανοιχτές δομές ανθρώπους που μετρούσαν πολλά χρόνια εγκλεισμού και απομόνωσης από την κοινωνία.
«Κάναμε πρόβα επτά φορές τη διαδρομή από το ψυχιατρείο της Λέρου μέχρι το καράβι που θα τους μετέφερε», θυμάται η κ. Μυλωνοπούλου. «Μόλις κάθονταν στο καράβι μπορεί να πάθαιναν κρίση». Αυτοί οι άνθρωποι όμως, με τη βοήθεια των θεραπευτών τους κατόρθωσαν έπειτα από πολλά χρόνια και κόπο να αποτινάξουν τα σημάδια του ασύλου, κάποιοι να μείνουν σε ημιαυτόνομα διαμερίσματα, άλλοι να καλλιεργήσουν τη γη και να εργαστούν σε συνεταιρισμούς.
Πλέον λειτουργούν δεκάδες μονάδες ψυχικής υγείας ενηλίκων στην κοινότητα. Ενδεικτικά, σε καταγραφή του υπουργείου Υγείας για το 2018, τα προστατευόμενα διαμερίσματα των νομικών προσώπων δημοσίου αλλά και ιδιωτικού δικαίου έφταναν σε όλη την Ελλάδα τα 144 και οι ξενώνες τους 86. Ειδικοί από το χώρο της ψυχικής υγείας διαπιστώνουν πάντως ότι ακόμη υπάρχει έλλειψη σε ανοιχτές δομές που θα απευθύνονται σε παιδιά και εφήβους.