Πριν από διακόσια χρόνια, τον Αύγουστο 1802, ο Ναπολέων Βοναπάρτης, μετά τη συνθήκη της Αμιένης με την Αγγλία ανακηρύχθηκε ισόβιος ύπατος. Και δυο χρόνια αργότερα, στις 18 Μαΐου 1804, με μια αμφιλεγόμενη λαϊκή έγκριση, χρίστηκε κληρονομικός αυτοκράτορας. Αυτά ήταν τα δύο βασικά θεμέλια, που πάνω τους οικοδομήθηκε το κύρος και η φήμη του και στη Γαλλία πολλές είναι οι εκδηλώσεις που σηματοδοτούν ακριβώς το γεγονός αυτό.
Οι στρατιές του
Επειδή, όμως, πρόκειται για ένα γεγονός που τότε και τώρα έχει ευρωπαϊκή σημασία, η μνεία δεν περιορίζεται μόνο στη Γαλλία, αλλά και έξω από αυτήν, όπου σημειώθηκε μια σειρά εκδόσεων για τις διάφορες πτυχές της προσωπικότητας και του έργου του, κατ’ άλλους μεγάλου στρατηλάτη και κατ’ άλλους κοντού Κορσικανού που πρώτος, με τον τρόπο του βεβαίως, έθεσε στην πράξη το θέμα της ενωμένης Ευρώπης (θεωρητικά το είχε ήδη θέσει ο Καντ). Από αυτές τις εκδόσεις ακολουθεί μια συνοπτική επιλογή.
Πρώτα και κύρια, ο στρατός του, όχι για κανέναν άλλο λόγο αλλά γιατί αυτός ήταν το μέσο με το οποίο ήθελε να πραγματώσει τα οράματά του. «Οι άνδρες του Ναπολέοντα» του Αλαν Φόρεστ (Χάμπλεντον και Λόντον, 268 σελ., 25 στερλίνες). Τον στρατό αυτό ώς το 1809 αποτελούσαν νέοι Γάλλοι, γιοι κυρίως μικρογαιοκτημόνων, βιοτεχνών, χωρικών και εργατών των πόλεων που κάθε χρόνο επέλεγαν οι δήμαρχοι χωριών και πόλεων και που, με τη θέλησή τους ή όχι, οδηγούνταν στα πεδία της μάχης. Τα γράμματά τους, από το 1792 έως το 1814, προς τις οικογένειες και τους φίλους αποτελούν τον κύριο κορμό του βιβλίου του Φόρεστ.
Αυθεντικές φωνές, καθώς γράφει η Χέιζελ Μιλς στη «Γκάρντιαν», που αφηγούνται, όπως μπορούν, τη φρίκη του πολέμου, τα αίματα και τις οιμωγές της μάχης, την ανία της αδράνειας, την εξάντληση των μακρινών πορειών. Λίγα μιλούν για φόβο, ενώ σε άλλα είναι διάχυτη η αποστροφή για τη φρίκη του πεδίου μάχης. Ολα μαζί σχηματίζουν μια εικόνα «από χαμηλά», των πολέμων και των διεθνών γεγονότων. Μια εικόνα με φόντο ανθρώπινο και όχι οραματικό.
Γι’ αυτούς τους ανθρώπους – στρατιώτες μιλά και το βιβλίο του Μάικλ Ολιβερ και του Ρίτσαρντ Πάρτριτζ «H Ναπολεόντεια στρατιά» (τόμος 2ος, εκδ. Κόνσταμπλ, 365 σελ., 35 στερλίνες). Εκεί διαβάζει κανείς για όλα τα μικρά που ήταν μεγάλα σύμβολα, το σχέδιο και το χρώμα κάθε στρατιωτικής μονάδας, την οργάνωση, την εκπαίδευση και την τακτική τους την ώρα της μάχης. Και στατιστικές που μεταφράζονται σε αίμα και κομμένα μέλη. Στο Εϊλάου η Γαλλία έχασε 15 χιλιάδες νεκρούς και 20 χιλιάδες τραυματίες, στο Βαγκράμ 17 χιλιάδες νεκρούς και 50 χιλιάδες τραυματίες, στη Λειψία 20 χιλιάδες νεκρούς και 55 χιλιάδες τραυματίες. Μεταξύ του 1792 και 1815 η Γαλλία θρήνησε 1.400.000 στρατιώτες.
Εντελώς διαφορετική είναι η βιογραφία «Ναπολέων» του Πολ Τζόνσον (Γουάιντενφελντ και Νίκολσον, 192 σελ. 12,99 στερλίνες), ένα ευσύνοπτο, γοργό βιβλίο. O συγγραφέας δεν κρύβει την αντιπάθειά του μήτε για την επανάσταση μήτε για τον αυτοκράτορα. H Γαλλική Επανάσταση είναι «φρικτό μάθημα πώς η δύναμη του κακού μπορεί να αντικαταστήσει τον ιδεαλισμό» και ο Ναπολέων είναι ο πρώτος δικτάτορας της νέας Ευρώπης. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, δημιούργησε τον πρόδρομο του σύγχρονου ολοκληρωτικού κράτους, με την ενίσχυση των συγκεντρωτικών δομών που έθεσε η επανάσταση, την ενδυνάμωση των νομοθετικών μέτρων για την καταστολή του ατόμου και με το σφετερισμό των εθνικών πόρων για την ικανοποίηση προσωπικών φιλοδοξιών.
Ο Βοναπάρτης είχε αποφασιστικότητα, φιλοδοξία, συγκέντρωση και στρατιωτική ευφυΐα, ιδιαίτερη ικανότητα να διαβάζει στρατηγικά τους χάρτες και να αναλύει σχεδόν μαθηματικά τα προβλήματα του εφοδιασμού. Το εναργές όραμά του μαζί με το μέγεθος των στρατιών που έστειλε στα πεδία των μαχών μετά το 1806, συνετέλεσαν στην αλλαγή των διεθνών σχέσεων και έκαναν τη Γαλλία πρώτη στρατιωτική δύναμη στην Ευρώπη. Για λίγο, γιατί ο Βοναπάρτης δεν ήταν Γάλλος πατριώτης. Δεν είχε δική του πατρίδα και η Γαλλία ήταν για κείνον μια σκαλωσιά για να αναρριχηθεί στην ιεραρχία της εξουσίας και σαν τέτοια, το θεμέλιο και η πηγή της προσωπικής του δύναμης.
Θεμέλιο και πηγή αυτής της δύναμης ήταν πάντα ο στρατός με τον οποίο ο Ναπολέων είχε εξ αρχής εγκαταστήσει ιδιαίτερους δεσμούς, όχι πάντα ιδεολογικής φύσης. Εάν νικούσε, τα λάφυρα και το κύρος ήταν δικά του. Αρχικά η στρατηγική αυτή φάνηκε να λειτουργεί. Το 1807 ο Ναπολέων ήταν κύριος μιας διευρυμένης Γαλλίας, των Κάτω Χωρών, της Ελβετίας, της Βόρειας Ιταλίας και μεγάλου μέρους της Γερμανίας, ενώ η Πρωσσία είχε γίνει σύμμαχος της Γαλλίας, οι ηττημένοι Ρώσοι ζητούσαν ειρήνη και η Βρετανία είχε αποσύρει τις στρατιωτικές δυνάμεις της από την ήπειρο.
Τότε άρχισαν να στραβώνουν τα πράγματα, όταν, καθώς υποστηρίζεται από πολλούς, η επιτυχία θόλωσε την κρίση του Ναπολέοντα. H αρχή του τέλους του άρχισε με τη μοιραία εκστρατεία στην Ισπανία, καθώς υποστηρίζει ο Τσαρλς Ισντέιλ στο βιβλίο του «O πόλεμος της (Ιβηρικής) χερσονήσου» (Αλεν Λέιν, 624 σελ. 25 στερλίνες). Είναι στρατιωτική ιστορία μπολιασμένη με προσεκτικές αναλύσεις των πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων και με ερμηνείες των αλλαγών που είχαν επέλθει στους πολιτικούς θεσμούς της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, τις οποίες αγνοούσε ή υποτιμούσε ο Ναπολέων και που λειτούργησαν εναντίον του.
Αβγό του φιδιού
Ηταν πράγματι, όμως, η αρχή της πτώσης του Ναπολέοντα; κατά παράδοση, η απάντηση είναι καταφατική και ο ίδιος ο Βοναπάρτης παραδέχθηκε ότι όλα τα δεινά του ριζώνουν εκεί, στο μοιραίο αβγό του φιδιού. H εκστρατεία εκείνη κατάφερε το μοιραίο χτύπημα στο στρατιωτικό κράτος του Ναπολέοντα.