Τουρκοκύπριοι: μια ομάδα Ελληνόφωνων μουσουλμάνων

Τουρκοκύπριοι: μια ομάδα Ελληνόφωνων μουσουλμάνων

10' 9" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

H πρόσφατη εκδήλωση των συναισθημάτων των Τουρκοκυπρίων με τις μεγάλες μαχητικές τους διαδηλώσεις προκάλεσε κατάπληξη στην ελληνική πλευρά, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο. Ιδιαίτερη κατάπληξη προκάλεσαν στοιχεία, όπως η εμφάνιση της κυπριακής ταυτότητας σε αντιπαράθεση με την τουρκική και η -δειλή σε πρώτη φάση- αμφισβήτηση της κατοχής της Κύπρου. Μπορεί ο καταλύτης που οδήγησε στις κινητοποιήσεις να ήταν η διεκδίκηση της ευρωπαϊκής προοπτικής. Ομως, εκδηλώσεις τέτοιου τύπου δεν ερμηνεύονται εύκολα με τα παραδοσιακά αναλυτικά εργαλεία.

Η τουρκοκυπριακή ταυτότητα

Βασικό κλειδί για την κατανόηση της τουρκοκυπριακής συμπεριφοράς είναι, σε μεγάλο βαθμό, η γνώση των όρων δημιουργίας της τουρκοκυπριακής κοινότητας. Οι όροι αυτοί σχετίζονται με τις διαδικασίες διαμόρφωσης των σύγχρονων εθνικών ομάδων στην περιοχή μας και τους δρόμους μετάβασης από τις παλιές θρησκευτικές ταυτότητες στις σύγχρονες εθνικές.

Παραγνωρισμένο και ελάχιστα μελετημένο στοιχείο από τη νεοελληνική ιστοριογραφία αποτελεί το γεγονός ότι η κοινωνική βάση του σύγχρονου τουρκικού έθνους απαρτίστηκε από τους πολυεθνοτικούς μουσουλμανικούς πληθυσμούς που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια των αιώνων της οθωμανικής κυριαρχίας. Μέρος αυτών των μουσουλμανικών πληθυσμών υπήρξε και πλήθος Ελλήνων που εξισλαμίστηκαν σε διάφορες χρονικές περιόδους και για διαφορετικούς λόγους.

Το φαινόμενο του εξισλαμισμού είχε εμφανιστεί σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο. Από την Κύπρο, την Κρήτη και την Πελοπόννησο, έως την Ηπειρο, τη Μακεδονία και τον Πόντο. Αιτίες που προκάλεσαν το φαινόμενο της θρησκευτικής μεταστροφής υπήρξαν η θρησκευτική βία της νέας εξουσίας και το παιδομάζωμα, η βαριά φορολόγηση και η κοινωνική περιθωριοποίηση των χριστιανών. H αποδοχή της νέας θρησκείας σήμαινε προσχώρηση στο κυρίαρχο κοινωνικό στρώμα και, κατά συνέπεια, κοινωνική άνοδο. Το φαινόμενο αυτό εντοπίζεται ιδιαιτέρως συχνά και στη νεοελληνική λαογραφία με τη χρήση του όρου «γενίτσαρος», που περιγράφει τον νεοφώτιστο μουσουλμάνο.

Κατάλοιπο της συγκεκριμένης ιστορικής διεργασίας αποτελούν σήμερα τέσσερις ελληνόφωνες μουσουλμανικές ομάδες: κρητική, ποντιακή, μακεδονική και κυπριακή. Οι ομάδες αυτές (εκτός από τη μακεδονική) εντοπίστηκαν και καταγράφηκαν στην έρευνα «Ethnic groups iTurkey» του γερμανικού Πανεπιστημίου του Τίμπιγκεν. Κάθε μια απ’ αυτές έχει εξαιρετικό ιστορικό ενδιαφέρον (βλέπε σχετικά δημοσιεύματα σε παλιότερα φύλλα της «Καθημερινής» 16 Ιανουαρίου 2000, 30 Ιανουαρίου 2000, 29 Οκτωβρίου 2000, 25 Μαρτίου 2001, 21 Ιουλίου 2002). Από τις τέσσερις ομάδες, η κρητική και η κυπριακή συγκρούστηκαν με το επαναστατικό κίνημα των χριστιανών Ελλήνων. Στις ομάδες αυτές η μετάβαση από τη θρησκευτική μουσουλμανική ταυτότητα στην εθνική τουρκική πραγματοποιήθηκε λόγω της σύγκρουσης με τον χριστιανικό Ελληνισμό και της προσπάθειας του καθεστωτικού τουρκικού εθνικισμού να εμφυτεύσει με βίαιο τρόπο τη νέα εθνική ταυτότητα.

Στην Κύπρο, αυτούς που άλλαξαν θρησκεία ή ακόμα παρέμεναν σε κρυπτοχριστιανική κατάσταση, τους ονόμαζαν «λινομπάμπακους». Αρκετοί από αυτούς είχαν συνείδηση της ελληνικής τους καταγωγής και μερικοί επανήλθαν στην πίστη των πατέρων τους μετά την πολιτειακή αλλαγή του 1878 και την αντικατάσταση των Τούρκων κατακτητών από τους Βρετανούς. Με την ανοχή, όμως, των νέων κατακτητών, οι οποίοι επιδίωκαν την εξασθένιση του ελληνικού στοιχείου, ακολουθήθηκε πολιτική εκτουρκισμού των λινομπάμπακων. H πολιτική αυτή ενισχύθηκε από την ελληνική ολιγωρία και την υπεροπτική στάση της Εκκλησίας της Κύπρου.

Το στοιχείο που διαμόρφωσε σε πρώτη φάση την εθνική συνείδηση των Τουρκοκυπρίων, ήταν η σύγκρουση με τον χριστιανικό Ελληνισμό κατά τις δεκαετίες ’60 και ’70. Ετσι, άρχισε να εμφανίζεται βαθμιαία μια τάση μετάβασης από τη μουσουλμανική ταυτότητα στην τουρκική. H τάση αυτή έγινε πιο έντονη μετά τα γεγονότα του ’63 για να κορυφωθεί το ’74. Στη συνέχεια, η τουρκοκυπριακή κοινότητα συγκεντρώθηκε σε μια αμιγή γεωγραφική περιοχή που βρισκόταν υπό τον απόλυτο έλεγχο των Τούρκων εθνικιστών. Μέσω των καθεστωτικών μηχανισμών των στρατιωτικών από την Τουρκία και του Ντενκτάς επιχειρήθηκε η πλήρης εμπέδωση της νέας τουρκικής ταυτότητας. H προσπάθεια αυτή βασίστηκε επίσης -εκτός από τα ιδεολογικά επιχειρήματα- στην αίσθηση του νικητή που υπήρχε σε όλη την τουρκοκυπριακή κοινότητα κατά την περίοδο που ακολούθησε το ’74 και στη νομή των περιουσιών των ηττημένων Ελλήνων. Παράλληλα, το καθεστώς επιχείρησε μέσω των ιδεολογικών και διοικητικών του μηχανισμών την εξαφάνιση της ελληνοφωνίας των Τουρκοκυπρίων και τη μετατροπή τους σε τουρκόφωνο πληθυσμό.

Σήμερα ζούμε τη δεύτερη φάση διαμόρφωσης της τουρκοκυπριακής ταυτότητας. Από το 1974 η πραγματική αντιπαράθεση δεν γίνεται με τους Ελληνες της ελεύθερης Κύπρου αλλά με τον τουρκικό στρατό και το αυταρχικό και διεφθαρμένο καθεστώς Ντενκτάς.

Μαρτυρίες περιηγητών

Η μεταστροφή χριστιανικών πληθυσμών στην Κύπρο καταγράφεται με ιδιαίτερη γλαφυρότητα από περιηγητές που επισκέφτηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους το νησί. Οι μαρτυρίες των περιηγητών και η διερεύνηση του φαινομένου αποτέλεσαν αντικείμενο ερευνών κάποιων λίγων σύγχρονων ιστορικών, όπως ο Κώστας Κύρρης, ο Παρασκευάς Σαμαράς, ο Κωστής Κοκκινόφτας κ.ά.

Πολλές από τις σχετικές μαρτυρίες συλλέχτηκαν και δημοσιεύτηκαν στη Λευκωσία πριν από μερικά χρόνια από τον Π. Σαμαρά. Στο δημοσιευμένο υλικό βρίσκουμε πλήθος σημαντικών μαρτυριών που αποδεικνύουν ότι οι σύγχρονοι Τουρκοκύπριοι αποτελούν, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, απογόνους των εξισλαμισμένων χριστιανών της Κύπρου, κυρίως Ελλήνων ορθοδόξων και δευτερευόντως Μαρωνιτών (καθολικών).

Οι εξισλαμισμοί στην Κύπρο άρχισαν αμέσως μετά την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς το 1571. Πολλοί από τους άρχοντες του νησιού, για να σώσουν τη ζωή τους και την περιουσία τους αποδέχτηκαν τη θρησκεία των κατακτητών. Είκοσι πέντε χρόνια μετά, ο περιηγητής Dadini αναφέρει τα εξής:

«Οι Τούρκοι όλης της Κύπρου ανέρχονται σε 12.000-13.000, αλλά οι περισσότεροι από αυτούς είναι εξισλαμισμένοι χριστιανοί, που προσήλθαν στο Ισλάμ διά να απολαύσουν μεγαλύτερη ησυχία… μόλις οι αποστάτες αυτοί δουν χριστιανικό στρατό θα απορρίψουν το τουρμπάνι και θα ξαναφορέσουν το καπέλλο και θα στρέψουν τα όπλα τους κατά του Τούρκου».

Αυθαιρεσίες

Σε έκκληση που απηύθυνε το 1587 στον Ισπανό Βασιλέα Φίλιππο B΄ για την απελευθέρωση του νησιού ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Τιμόθεος αναφέρονται:

«Εσημειώθησαν προσφάτως επανειλημμένα κρούσματα αυθαιρεσίας των οργάνων του κατακτητού: με απληστίαν επιχειρείται αφαίρεση, των περιουσιών των κατοίκων: Παραβιάζονται αι οικίαι των Χριστιανών και διαπράττονται κάθε είδους ατιμίαι εις βάρος συζύγων και θυγατέρων, δύο φορές μέχρι τώρα εληστεύθηκαν ναοί και μοναστηριακά καθιδρύματα, επεβλήθησαν πολλοί και βαρείς φόροι, των οποίων η είσπραξις επιδιώκεται διά συστηματικών διώξεων, απειλών και βασανιστηρίων, πράγμα που οδηγεί πολλούς εις εξισλαμισμόν, αποσπώνται τέλος από τας κυπριακάς οικογενείας τα άρρενα τέκνα (για να πλαισιώνουν τα γεννιτσαρικά τάγματα). H εφαρμογή αυτού του σκληρού μέτρου εις την Κύπρον αποτελεί διά τους κατοίκους το χειρότερον από τα δεινοπαθήματα (της τουρκικής κατοχής)».

Οπως φαίνεται, το παιδομάζωμα υπήρξε ιδιαιτέρως έντονο στην Κύπρο. Τόσο, ώστε να προκληθεί το 1606 εξέγερση του ελληνικού πληθυσμού υπό την αρχηγία του Πέτρου Αβεντάνιου. Τρεισήμισι χιλιάδες Οθωμανοί έχασαν τη ζωή τους από τους επαναστάτες, οι οποίοι όμως, άοπλοι καθώς ήταν και αβοήθητοι, νικήθηκαν. Σε έκκληση του Αρχιεπισκόπου Κύπρου Χριστόδουλου, προς τον Δούκα της Σαβοΐας, που συντάχθηκε μεταξύ των ετών 1608 και 1626 διαβάζουμε:

«…και αφ ις εσικόθικε ο Καπιτάνος Βετόριος (Ζεπετός) και εχάλασεν καπόσους Τούρκους, αγριόθησαν επάνο μας σαν τους άγριους λύκους, και πέρνουν τα πεδιά από τες ακάλες μας…».

Στα 1670 ο περιηγητής Hurtel, γράφει:

«Πάρα πολλοί Κύπριοι, μη μπορώντας να ανεχθούν αυτή τη σκληρή τυραννία, επιθυμούν να γίνουν Τούρκοι, αλλά πολλοί απορρίπτονται, επειδή (όπως λένε οι αφέντες τους) με την αποδοχή τους στην μουσουλμανική πίστη, ο εκ Κύπρου φόρος υποτελείας θα μειώνονταν πάρα πολύ».

Τα τέλη του 17ου αιώνα παρατηρείται μεγάλο κύμα εξισλαμισμών σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο που βιώνει την κοινή μοίρα της υποταγής στο οθωμανικό Ισλάμ. Για την Κύπρο, η γραπτή μαρτυρία του λαϊκού ποιητή Κωνσταντίνου του Πα-πα-Νικολάου από την Επισκοπή, που σε ποίημά του το 1672, σχετικά με τη δράση ενός εντεταλμένου για τη συλλογή φόρων, του Μαρκουλλή, αναφέρει τα εξής:

«Αυτός ο σκολικόβροτος και αναθεματισμένος, στόσον κακόν οπούκαμεν στη κύπρου μας ραγιάδες έκαμεν ορφανά παιδιά γυναίκες δε χειράδες, πολλοί από τον φόβον τους στα σπίτια τους εφεύγαν λέγω οι περισσώτεροι πιγένναν και τουρκεύγαν. Οι χριστιανοί πότα κακά πλέον δεν εβαστάνναν επίγενναν και τούρκευγαν την πίστην τους εχάνναν, παπάδες και πνευματικοί γέρωντες, προκομμένοι αρνίθισαν την πίστην τους οι τρις καταραμένη…».

Ο Ρώσος περιηγητής Warski αναφέρεται το 1732 σε μαζικούς εξισλαμισμούς με αιτία την ειδική βαρειά φορολογία των χριστιανών, περιγράφει:

«Ουδείς δύναται να αποφύγει τον φόρον τούτον (το χαράτσι) εάν δεν απαρνηθεί την πίστην του και δεν συγκατατεθεί να προσηλυτισθεί εις των Μωαμεθανισμόν. Δάκρυα έχω χύσει, εγώ ο οποίος γράφω εδώ, όταν ενθυμούμαι πόσους πτωχούς ανθρώπους συνάντησα, οι οποίοι δεν ημπορούσαν να υποφέρουν τους φόρους και τας τουρκικάς πιέσεις και απηρνήθησαν την πίστην των εις τον Χριστόν».

Πιέσεις και βία

Από την Επανάσταση του 1821 στο Hatti Humayun

H εκδήλωση της ελληνικής Επανάστασης το 1821, υπήρξε αφορμή για νέο κύμα πιέσεων και άσκηση βίας κατά των Ελλήνων στην Κύπρο. Σε χρονικό που γράφτηκε την πρώτη χρονιά της Επανάστασης αναφέρονται τα εξής:

«…και ήλθαν ασκέρια από τα Παρασάμια (Αίγυπτος) και έκαμαν πολλά κακά εις τους χριστιανούς. Ιουλίου 9 εθανατώσαν τους αρχιερείς και κοτζιαμπάσηδες και τους εχόμενους ανθρώπους και επήραν το μάλιν τους και έγδυσαν τα Μοναστήρια και Εκκλησιές και τους Χριστιανούς και πολλούς ετουρκίσαν».

Μια από τις χαρακτηριστικότερες πράξεις αποτέλεσε η εξόντωση των προκριτών. O Κιουτσούκ Μεχμέτ, κυβερνήτης του νησιού, κάλεσε δολίως στο Σεράι 486 προκρίτους κατόχους μεγάλων περιουσιών, τους οποίους εθανάτωσε. Γλίτωσαν 36 άτομα, τα οποία εξισλαμίσθηκαν για να αποφύγουν τον θάνατο. O αριθμός των εξισλαμισμένων, όμως, στις τάξεις του λαού ήταν πολύ μεγαλύτερος. Οι σφαγές κορυφώθηκαν την επόμενη χρονιά, ως εκδίκηση για την καταστροφή του τουρκικού στόλου στην Πύλο της Πελοποννήσου.

Την ίδια περίοδο, ο Σουηδός περιηγητής ιερέας Jacob Βerggreεπισκέφθηκε το νησί και περιέγραψε την κατάσταση που συνάντησε:

«Οταν το 1822 πέρασα τελευταία φορά από τη Λάρνακα, ο πληθυσμός του νησιού είχε περιοριστεί σε τέτοιο βαθμό, που πολλά μεγαλοχώρια ήταν εντελώς ακατοίκητα. Τα στρατεύματα του Μουχασίλη δεν άφησαν ψυχή ζωντανή, παντού απ’ όπου πέρασαν, και καθώς η αξία της ανθρώπινης ζωής είχε πέσει, έπεσαν και όλες οι τιμές της αγοράς».

Οι Μαρωνίτες

Την ίδια άσχημη μεταχείριση είχαν και οι Μαρωνίτες. O Γάλλος πρόξενος Goep γράφει:

«Εν Λάρνακι τη 22 Δεκεμβρίου 1845.

Κατά το εις Λευκωσίαν ταξίδι μου, πολλαί τουρκικαί οικογένειαι, καταγωγής Μαρωνιτών, μου εγνώρισαν, μέσον του Ηγουμένου του Μοναστηρίου Terra Santa της Λευκωσίας, ότι κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, εξηναγκάσθησαν να ασπασθώσι τον ισλαμισμόν διά να σώσωσι την ζωήν των, αλλά κατά βάθος παρέμειναν Χριστιανοί. Σήμερον επιθυμούσι να επανέλθωσιν εις τον καθολικισμόν, αλλ’ εν πρώτοις θέλουσι να εξασφαλίσωσι την προστασίαν του γαλλικού προξενείου, προς αποφυγήν των καταδιώξεων τας οποίας αναμένουσι φαίνεται ότι ο ζήλος των χριστιανών τούτων Μουσουλμάνων δεν φθάνει μέχρι του να διακινδυνεύωσι χάριν της θρησκείας, διότι μέχρι σήμερον επιμελώς απέφυγον κάθε ενοχοποιητικόν διάβημα».

Από τα 1846 και κυρίως στα 1858, όταν άρχισαν να εφαρμόζονται οι διατάξεις του Hatti Ηumayuπου προνοούσε γενικά για την ισοτιμία των υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ελεύθερη εξάσκηση της θρησκείας, ένας μικρός αριθμός κρυπτοχριστιανών εκδήλωσε με θάρρος και παρρησία την επιθυμία να επιστρέψει στον χριστιανισμό. Υπάρχουν στοιχεία τόσο για ομαδικές προσπάθειες, όσο και για ατομικές. Ομως η έντονη αντίδραση των Οθωμανών μείωσε τον συνολικό αριθμό.

Η ιστορία των Τουρκοκυπρίων αποτελεί άλλο ένα σημείο της πολύπλοκης και ενδιαφέρουσας σχέσης μας με τους Τούρκους και το Ισλάμ. H γεωγραφική μας τοποθέτηση στα σύνορα του χριστιανικού με τον μουσουλμανικό κόσμο προκάλεσε πολλές οδύνες. H κυριαρχία του Ισλάμ στην περιοχή μας για εκατοντάδες χρόνια συρρίκνωσε το κοινωνικό σώμα των Ελλήνων. Στη συνέχεια, κατά την εποχή της διαμόρφωσης των εθνικών κρατών -και της παράλληλης υποχώρησης των θρησκευτικών ταυτοτήτων προς όφελος των εθνικών- οι Ελληνες περιορίστηκαν γεωγραφικά στα Βαλκάνια. Σήμερα, βιώνουμε με ένα μοναδικό τρόπο όλα αυτά τα φαινόμενα του παρελθόντος. Ισως γιατί η Κύπρος αποτέλεσε το τελευταίο σημείο, στο οποίο η παλιά τάξη πραγμάτων υποχώρησε προς όφελος των νέων εθνικών αντιλήψεων με κορύφωση το 1974, το πραξικόπημα και την εισβολή.

Η ιστορική μας επιστήμη, εγκλωβισμένη σε μια μονοδιάστατη αντίληψη της Ιστορίας, αδυνατεί να κατανοήσει αυτές τις υπόγειες διεργασίες που χαρακτηρίζουν με μοναδικό τρόπο την περιοχή μας και τη διαφοροποιούν από την Ευρώπη της επίπλαστης εθνικής καθαρότητας. Επίσης αδυνατεί να παρακολουθήσει την εξέλιξη του όρου «Τούρκος», που από δήλωση θρησκευτικής κατάστασης πριν από την εμφάνιση του τουρκικού εθνικισμού, μετετράπη σε προσδιοριστικό όρο της εθνικής καταγωγής. Σήμερα, όμως, έχουμε την εξαιρετική ευκαιρία να παρακολουθούμε την εμφάνιση ενός μοναδικού φαινομένου: την έκφραση, για πρώτη φορά μέσα στον ιστορικό χρόνο, των ενδιάμεσων ομάδων του οθωμανικού παρελθόντος. Το σύνθημα του Τουρκοκύπριου νέου «We are not Turks, we are not Greeks, we are Gypriots», μαζί με αντίστοιχες εκφράσεις -ίσως και πιο προχωρημένες- που προέρχονται από νέους καταγόμενους από τις παλιές ελληνόφωνες μουσουλμανικές ομάδες και στην ίδια την Τουρκία, φανερώνουν τα πλασματικά όρια των μέχρι τώρα στερεοτύπων μας. Εφεξής, το μεγαλύτερο βάρος θα έχει η ελληνική πλευρά, η οποία θα πρέπει να αποδείξει ότι διαθέτει την ωριμότητα ώστε να μη γίνει και πάλι ο αντίπαλος πόλος και η δύναμη που θα ξανασπρώξει τους Τουρκοκύπριους στην αγκαλιά της «μητέρας – πατρίδας».

Ο κ. Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή