Jacques Derrida
Απροϋπόθετο ή κυριαρχία. Το πανεπιστήμιο στα σύνορα της Ευρώπης
Μετ.-σημ.: Βαγγέλης Μπιτσώρης
Προσφωνήσεις: Δημήτρης Δημηρούλης, Γιώργος Βέλτσος
Εκδ. Πατάκη
Τι σκέψεις κάνει γύρω από το ζήτημα του πολέμου ένας σύγχρονος φιλόσοφος και πώς ο πόλεμος επαναθέτει το ζήτημα της σκέψης; Αυτά τα ερωτήματα συνιστούν τον πυρήνα της παρούσας έκδοσης. Πρόκειται για την ομιλία που εκφώνησε ο Γάλλος φιλόσοφος, Ζακ Ντεριντά στην Ελλάδα κατά την αναγόρευσή του σε Επίτιμο Διδάκτορα του Παντείου Πανεπιστημίου τον Ιούνιο 1999, έπειτα από πρόσκληση του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού.
Αφορμή για την προβληματική που θέτει εδώ ο Ντεριντά σχετικά με το ζήτημα των όρων και των ορίων της κυριαρχίας σήμερα, αποτέλεσαν οι στρατιωτικές ενέργειες που διεξάγονταν τότε στο γειτονικό μας Κοσσυφοπέδιο. Ομως, οι διαρκείς πολεμικές συγκρούσεις διεθνώς, και ακόμη περισσότερο, η εντεινόμενη κρίση στον Περσικό Κόλπο, καθιστούν τους στοχασμούς αυτούς εξαιρετικά επίκαιρους αν όχι επείγοντες.
Αποδόμηση και πολιτική
Το φιλοσοφικό έργο του Ντεριντά είναι ιδρυτικά συνδεδεμένο με την τάση της «αποδόμησης», η οποία, σχηματικά μιλώντας, αφορά τον εντοπισμό αντιφάσεων και κενών σε φιλοσοφικές θεωρίες, που συλλαμβάνουν τον κόσμο ως πλήρη και τυποποιήσιμη ολότητα. Υπό αυτήν την έννοια, η στρατηγική της αποδόμησης έχει εξ αρχής μια πολιτική χροιά, η οποία εκδηλώνεται ως αέναη άσκηση κριτικής στους τρόπους που η φιλοσοφία έχει παραδοσιακά προσεγγίσει όψεις του κόσμου και του όντος.
Ομως, ο κριτικός στοχασμός του Ντεριντά δεν περιορίζεται στα παραδοσιακά όρια της φιλοσοφίας. Εκτείνεται σε άλλα πεδία, όπως η λογοτεχνία, η ψυχανάλυση, η ανθρωπολογία, η πολιτική, και επιπλέον πραγματεύεται καίρια ζητήματα της σύγχρονης πραγματικότητας. Η πολιτική διάσταση της σκέψης του φιλοσόφου παίρνει ακόμη πιο συγκεκριμένη μορφή σε εκείνα τα κείμενά του, όπου θεματοποιεί επίκαιρα ιστορικοπολιτικά συμβάντα, όπως το απαρτχάιντ, το ολοκαύτωμα, και, εν προκειμένω, ο πόλεμος. Η ομιλία της αναγόρευσής του, που δημοσιεύεται εδώ, θίγει ακριβώς κρίσιμα προβλήματα σχετικά με τα όρια της κρατικο-εθνικής κυριαρχίας και την ευθύνη των πανεπιστημιακών εν καιρώ πολέμου.
Τα όρια της κυριαρχίας
Στην ομιλία του ο Ντεριντά καταγγέλλει τους βομβαρδισμούς ως μέσον υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ακόμη πιο ουσιαστικά, όμως, θίγει τα επιτακτικά ηθικο-πολιτικά ερωτήματα, που προκύπτουν από εκείνο τον παράδοξο «πόλεμο χωρίς κήρυξη πολέμου» μεταξύ ΝΑΤΟ, Σερβίας και του κινήματος ανεξαρτησίας του Κοσσυφοπεδίου. Ο πόλεμος αυτός διεξήχθη στο όνομα ενός νομιμοποιητικού λόγου είτε περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων είτε περί εθνοτικής καθαρότητας. Εν τούτοις, κατά τον Ντεριντά, το βασικό διακύβευμα του πολέμου για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη ήταν στην πραγματικότητα τα όρια της κυριαρχίας, τα οποία συναρτώνται με την έννοια και τα όρια των (κρατικών) συνόρων.
Ενάντια στους όρους και τα όρια που υπαγορεύει η διεκδίκηση της κυριαρχίας, ο Ντεριντά προβάλλει την έννοια του απροϋπόθετου, που ταυτίζεται με την ελεύθερη σκέψη, δηλαδή την εξ ορισμού σκέψη. Η απροϋπόθετη ελευθερία της σκέψης επομένως επιτρέπει, ή μάλλον επιβάλλει, να σκεφτούμε τα όρια και τις προϋποθέσεις της (κρατικής) κυριαρχίας, που διακυβεύεται σε κάθε πόλεμο. Η ελεύθερη σκέψη καλείται να αμφισβητήσει την αρχή της κυριαρχίας και συνάμα να σκεφθεί την αμφισβήτησή της στην παρούσα ιστορική στιγμή όσο και να εξετάσει τη γενεαλογικά θεολογική «φαντασίωση της κυριαρχίας που εμπνέει όλους τους κρατικο-εθνικισμούς».
Ως τον υποδειγματικό τόπο της απροϋπόθετης σκέψης που αντίκειται σε περιορισμούς, ο Ντεριντά προτείνει το πανεπιστήμιο, απαλλαγμένο από κάθε εξουσία αλλά όχι χωρίς ισχύ. Είναι εντός του πανεπιστημίου που μπορούν και πρέπει να εξεταστούν άνευ ορίων τα διακυβευόμενα όρια της κυριαρχίας και να επανατεθεί το οντολογικό ερώτημα τι είναι η ανθρωπότητα εξ ονόματος της οποίας διεξάγεται πόλεμος.
Ομως, σύμφωνα με τον Ντεριντά, το πανεπιστήμιο οφείλει ταυτόχρονα να αναλάβει και την ευθύνη για την επεξεργασία ενός νέου διεθνούς δικαίου για τη διαβούλευση των νέων όρων διακύβευσης της κυριαρχίας σήμερα. Η πρότασή του αυτή συνεπάγεται την προετοιμασία μιας νέας πολιτικής, μιας «νέας σκέψης του πολιτικού» που να αξιώνει την ιδέα μιας δημοκρατίας σε κατάσταση διαρκούς αναστοχαστικότητας ως προς τον εαυτό της και ανοικτότητας προς το διαφορετικό.
Η έκδοση
Στη δίγλωσση αυτή έκδοση περιλαμβάνονται επίσης οι προσφωνήσεις με τις οποίες οι Ελληνες οικοδεσπότες δεξιώθηκαν τον ξένο τους. Ο Δημήτρης Δημηρούλης και ο Γιώργος Βέλτσος εμπλέκουν τον τιμώμενο σε ένα υφάδι σχέσεων φιλίας, δώρου και φιλοξενίας, έννοιες που άλλωστε αποτελούν συστηματικά αντικείμενα στοχασμού του Ντεριντά. Επιπλέον, στην εναρκτήρια ομιλία του (laudatio) ο Δ. Δημηρούλης επιχειρεί να διαλευκάνει κάποιες διαδεδομένες παρανοήσεις σχετικά με την αποδομητική κριτική και επισημαίνει τη σημασία του έργου του φιλοσόφου για τη σύγχρονη σκέψη.
Τέλος, οι εκτενείς σημειώσεις του μεταφραστή Βαγγέλη Μπιτσώρη, ενισχύουν την κατανόηση των θέσεων του Ντεριντά και υποδεικνύουν στον αναγνώστη περαιτέρω εννοιολογικές διαδρομές στη σκέψη του μέσω της παράθεσης αποσπασμάτων από άλλα κείμενά του.
Η κ. Αγγελική Σπυροπούλου διδάσκει Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.