Γιαν Χένρικ Σβαν : «H καταραμένη χαρά» Μετάφραση από τα σουηδικά: Γιάννης Αλεξάκης Επιμέλεια-Επίμετρο: Μαργαρίτα Μέλμπεργκ Εκδόσεις Εντευκτηρίου, Θεσσαλονίκη 2002
Θα μπορούσε να είναι ένα ήρεμα ρυθμικό μουσικό κομμάτι. Με τις ίδιες πάντα συγχορδίες να επαναλαμβάνονται σαν κυκλικά ερωτήματα. Τα ερωτήματα που επαναλαμβάνει κανείς ξανά και ξανά στον εαυτό του σαν ζογκλέρ, παίζοντας με το αδιέξοδο. Γιατί χρειάζεται επιδεξιότητα το παιχνίδι με το αδιέξοδο. O Λαρς, ο ήρωας της «Καταραμένης χαράς» του Γιαν Χένρικ Σβαν, που παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, είναι ένας συντηρητικός μεν, αλλά πολύ καλός παίκτης. Σεμνός, εφηβικός, γύρω στα σαράντα, σε κατάσταση πλήρους συγχύσεως, αλλά με χιούμορ. Ζει κάπου στα περίχωρα της Κοπεγχάγης με αναμνήσεις από την παλιά του οικογενειακή ζωή, κάνει ελάχιστα σχέδια, επικοινωνεί με τους άλλους μέσω αγγελιών, ενίοτε σηκώνει το τηλέφωνο. H ζωή γι’ αυτόν είναι αρκετά παραπάνω από μάταιη, ίσως και αναγκαία. Ας συνεχίσει λοιπόν να κατεβάζει μπίρες, να μαζεύει αντικείμενα χρήζοντα επισκευής, μοναδική εξουσία και μοναδικός πολίτης ενός ατομικού συστήματος λογικής. Ας συνεχίσει να κοιμάται στον υπνόσακό του, ανάμεσα στα βρώμικα αλλά όχι ακόμη αποκρουστικά υπολείμματα της ζωής του, αυτός ο ζογκλέρ της αβουλίας και της αυτοκαταστροφής. Καμιά κατακλυσμιαία λύση δεν κινδυνεύει να διαταράξει τη νευρωτική του γαλήνη. Οι ομόκεντροι κύκλοι του θα συνεχίσουν να τον πνίγουν αργά, με διάκριση, θυμίζοντας την ταινία του Χίτσκοκ «Ποιος σκότωσε τον Χάρι».
Ο πρωταγωνιστής της «Καταραμένης χαράς» του Γιαν Χένρικ Σβαν είναι ένας… τι όμως; H αδυναμία να ορίσουμε τι ακριβώς είναι ο Λαρς είναι και το ενδιαφέρον του βιβλίου αυτού, που από τη μια πίνεται άσπρο πάτο σαν δυνατό ακουαβίτ, και από την άλλη, μπορεί να το πιει κανείς γουλιά γουλιά, αφήνοντας να αναδυθεί σταδιακά η αφηγηματική του χάρη, η ζωγραφικότητα της λεπτομέρειας, η ευστοχία ενός μινιμαλιστικού διαλόγου που δεν τα λέει ποτέ όλα. Μια συμπαθητική παχιά βορινή ομίχλη κρύβει πάντα ένα μεγάλο μέρος των όσων συμβαίνουν και λέγονται. Τι είναι λοιπόν ο Λαρς; Αποτυχημένος; Αβουλος; Με υπαρξιακά προβλήματα; Ηδονιστής της αργής αυτοχειρίας; ΄H οπαδός της μόνιμης εκεχειρίας, αφού αρνείται να αγωνιστεί και να «επιτύχει»; ΄H μήπως σαν το χέλι που είναι γραφτό του να γίνει καπνιστό, περιμένει να δει τι του έχει γραμμένο η μοίρα;
Παραδόξως, ο «αντιήρωας» αυτός δεν γεννά διόλου αισθήματα καταστροφής ή ζόφου. Μια χιουμοριστική φλέβα διατρέχει την «Καταραμένη χαρά», ένας ευσπλαχνικός αυτοσαρκασμός, να κολλάει επάνω στον αναγνώστη σαν δεύτερο δέρμα. Γιατί καταραμένη χαρά; Να, όπως τότε που ο Πόντους, το αγαπημένο σκυλί του Λαρς που το είχε χτυπήσει αυτοκίνητο γύρισε και τον κοίταξε κατάματα κι εκείνος αναθάρρεψε, νομίζοντας ότι τη γλίτωσε. «Ενιωσε να τον κυριεύει χαρά. Αυτή η καταραμένη χαρά» που θέλει να αρνείται τη «λογική» των πραγμάτων, να απαιτεί το θαύμα με πείσμα μικρού παιδιού, ακόμη κι όταν ο θάνατος έχει κερδίσει.
Η ζωή του Λαρς είναι μια σπουδή της αναβολής, της συνεχούς υποχώρησης μέσα στη μήτρα.Της ανοικτής σπείρας όπου όλα περιδινούνται και οι τελικές προθέσεις καταβροχθίζονται σ’ ένα σκούρο αδιάφορο βάθος. Ενώ ο Θεός απουσιάζει, το ίδιο κι ο διάβολος. Μια αργή και συνεπής προσπάθεια αυτοκαταστροφής συντελείται, κωμική στην αδεξιότητά της, τραγική μόνο και μόνο γιατί χρόνος δεν θα υπάρξει ποτέ. Ούτε έτσι. Αντίθετα από ό,τι υποστήριζε ο Ελιοτ. Μόνο κάποια στιγμή ένα ποδήλατο, που θα κάλπαζε προς κάπου αλλού με μια εποχούμενη κοπέλα, «δεν είναι πια εκεί», εκεί που θα ‘θελε η πιο τρελή και πιο βαθιά θαμμένη ελπίδα.
Μια ανάγνωση που θα έβλεπε μόνον μια κοινωνική-ψυχολογιστική διάσταση -καπιταλισμός, αλλοτρίωση και τα συναφή- στην «Καταραμένη χαρά» θα έβγαινε χαμένη. Πρόκειται για κάτι πολύ ευρύτερο. Με κρυστάλλινη αξιοπρέπεια, συμμετρία ύφους και γλαφυρή σαφήνεια, μέσα από τον μικρόκοσμο του πρωταγωνιστή αυτής της παντομίμας δωματίου, αναδύονται τα προαιώνια ερωτήματα. O Γιαν Χένρικ Σβαν σκιαγραφεί με βιωματικό τρόπο έναν άνθρωπο, που όπως ο καθένας μας είναι τυλιγμένος στην τραγική ειρωνεία της ύπαρξής του, τανυσμένος ανάμεσα στην ασφάλεια μιας οικείας αυτοκαταστροφής και την απαίτηση μιας ριψοκίνδυνης ευδαιμονικής ελευθερίας. Αλλος ένας βιρτουόζος γεννήθηκε, όπως εκείνος της «Πείνας» του Κνουτ Χάμσουν.