Ενα από τα πιο δημοφιλή αξιοθέατα του Λος Αντζελες είναι το «Walk of Fame», αυτός ο δρόμος των αστέρων στην Hollywood Boulevard που συγκεντρώνει τα ονόματα όλων των μυθικών πρωταγωνιστών της βιομηχανίας του κινηματογράφου. Στην Αθήνα έχουμε μία κατά πολύ αρχαιότερη εκδοχή της: την οδό Τριπόδων, στην Πλάκα. Αν σκύψουμε λίγο πάνω από την ιστορία του όμορφου αυτού πλακιώτικου δρόμου, θα ανακαλύψουμε έναν πραγματικό «Walk of fame» της αρχαίας Αθήνας.
Ενας φαρδύς διάδρομος
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Δεν θυμηθήκαμε ξαφνικά την οδό Τριπόδων. Για πρώτη φορά έχουμε στην πλατεία Λυσικράτους, πάντα στην Πλάκα, ολόκληρο το πλάτος του αρχαίου δρόμου (20 αρχαίους πόδες ή 6,5 μέτρα). Αν περνάτε από την περιοχή, θα προσέξετε έναν φαρδύ διάδρομο στρωμένο από ειδικό υλικό (κεραμάλευρο) που και ευδιάκριτος είναι και δεν επιτρέπει την ανάπτυξη βλάστησης. Αυτή είναι η αρχαία οδός Τριπόδων!
Το έργο της πρώτης φάσης διαμόρφωσης του αρχαιολογικού χώρου της πλατείας Λυσικράτους ολοκληρώνεται αυτές τις μέρες υπό την εποπτεία της πρώτης Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, σύμφωνα με τη μελέτη του αρχιτέκτονα K. N. Καζαμιάκη. Στην πρώτη αυτή φάση επισημάνθηκε αυτό το μοναδικό τμήμα 50 μέτρων της αρχαίας οδού, έγιναν οι αναγκαίες επιχώσεις, ώστε να είναι ορατά και αναγνώσιμα τα θεμέλια 4 χορηγικών μνημείων, τμήμα της παροδίου στοάς, ένας τοίχος, μοναδικό κατάλοιπο της ρωμαϊκής εποχής, καθώς και τμήμα ελαιοτριβείο του 19ου αιώνα μ.Χ. Επανατοποθετήθηκαν οι δύο ενεπίγραφοι νεοκλασικοί πεσσίσκοι, καθώς και το κιγκλίδωμα που τοποθέτησαν γύρω από το μνημείο του Λυσικράτη οι Γάλλοι αρχαιολόγοι τον 19ο αιώνα. Επίσης, επανατοποθετήθηκε η στήλη που αναφέρει ότι στον χώρο αυτό φιλοξενήθηκε ο Λόρδος Βύρωνας.
Η επόμενη φάση, σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Αναστηλώσεων και ύστερα από έγκριση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, προβλέπει τη μερική αποκατάσταση των βάθρων των χορηγικών μνημείων, τμήματος της παροδίου στοάς, των χριστιανικών τάφων στο νοτιοανατολικό άκρο του χώρου, τον φωτισμό του χώρου, καθώς και την τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων.
Ο πιο σημαντικός δρόμος;
Η οδός Τρίποδων είναι η σημαντικότερη, μαζί με την οδό Παναθηναίων, αρχαία οδός στην Αθήνα, υποστηρίζουν οι αρχαιολόγοι. O αρχιτέκτονας K. N. Καζαμιάκης, στην μελέτη του οποίου στηρίχθηκε η νέα διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου, ανέλαβε την ξενάγησή μας. O ίδιος επιβεβαιώνει την μεγάλη αρχαιολογική αξία του δρόμου: «Αυτή είναι μία προσωπική άποψη, αλλά εκτιμώ ότι η οδός Τριπόδων είναι ο σημαντικότερος προχριστιανικός δρόμος όλων των εποχών. Σκεφτείτε το: είναι ο δρόμος του θεάτρου, της φιλοσοφίας, της αρχιτεκτονικής, της σκέψης. Είναι και κάτι ακόμα που μας βοηθάει να καταλάβουμε τη σημασία της: η οδός Τριπόδων δεν έγινε για να εξυπηρετήσει την κυκλοφορία της πόλης».
Είχε μήκος 800 μέτρων περίπου και ξεκινούσε (σύμφωνα με τον Παυσανία) από το Πρυτανείο, στην Αγορά, για να καταλήξει στο θέατρο του Διονύσου, χωρητικότητας 17 χιλιάδων θεατών. O κ. Καζαμιάκης προσπαθεί να μας δώσει μία εικόνα του επιβλητικού δρόμου: «Εδώ περπατούσαν οι Αθηναίοι πηγαίνοντας για να παρακολουθήσουν τις παραστάσεις των έργων του Σοφοκλή, του Αισχύλου, του Ευριπίδη, του Αριστοφάνη και άλλων. Την οργάνωση των θεατρικών παραστάσεων στην αρχαία Ελλάδα την αναλάμβαναν πλούσιοι πολίτες, οι χορηγοί. Αυτοί πλήρωναν όλα τα έξοδα, τους ηθοποιούς, τα πρόσωπα του χορού, τους μουσικούς, τα σκηνικά, κ.ά. Εάν το έργο νικούσε στον ετήσιο θεατρικό αγώνα, ο χορηγός έπαιρνε από την πόλη ως έπαθλο ένα τρίποδα χάλκινο ή επίχρυσο, τον οποίο τοποθετούσε πάνω σε χορηγικό μνημείο, προς τιμήν του Διονύσου». Τι σημαίνει αυτό; Ολόκληρη η οδός Τριπόδων κοσμήθηκε σταδιακά με εντυπωσιακά, μεγαλοπρεπή μνημεία που υπενθύμιζαν στους Αθηναίους τα ονόματα των νικητών των θεατρικών αγώνων. Αλλά αντί για τα ονόματα της Ελίζαμπεθ Τέιλορ, του Ροκ Χάτσον ή του Χάμφρει Μπόγκαρτ που δεσπόζουν στο «Walk of fame», οι αρχαίοι ημών πρόγονοι διάβαζαν («σε τρεις γραμμές», όπως μας λέει χαρακτηριστικά ο κ. Καζαμιάκης) ό,τι έπρεπε να ξέρουν ή καλύτερα, ό,τι έπρεπε να θυμούνται. Το μοναδικό σωζόμενο χορηγικό μνημείο, του Λυσικράτη, μας δίνει όλες τις πληροφορίες. Αναφέρεται πρώτο πρώτο το όνομα του χορηγού (λογικό, είχε δώσει τα χρήματα), ακολουθεί η καταγωγή των ηθοποιών (επίσης λογικό, είχαν κερδίσει τον θεατρικό αγώνα), το όνομα του συγγραφέα και (στην τελευταία σειρά) του άρχοντα της πόλης. Τα χορηγικά μνημεία κτίσθηκαν κυρίως στον χώρο του Διονυσιακού θεάτρου, αλλά και κατά μήκος της οδού των Τριπόδων. Τι υπάρχει σήμερα; Τι έχει έρθει στην επιφάνεια της σύγχρονης πόλης;
Στον αρχαιολογικό χώρο της Πλάκας, στην πλατεία Λυσικράτους, έχουν εντοπιστεί τα θεμέλια 4 χορηγικών μνημείων και, ασφαλώς, το μνημείο του Λυσικράτους, το σπουδαιότερο από τα χορηγικά μνημεία που έχει σωθεί σχεδόν ακέραιο στη θέση του. Εκτός αρχαιολογικού χώρου, οι ανασκαφές των τελευταίων 30 ετών έχουν φέρει στο φως θεμέλια περισσοτέρων από δέκα χορηγικών μνημείων στις οδούς Βάκχου, Βύρωνος, Σέλλεϊ και Τριπόδων. Τα ευρήματα αυτά εντοπίστηκαν σε κατοικίες ή αυλές κατοικιών. O κ. Καζαμιάκης προσθέτει: «Επειδή οι ανασκαφές μας οδήγησαν στην ακριβή οριοθέτηση της πορείας της αρχαίας οδού Τριπόδων, γνωρίζουμε πού θα πρέπει να περιμένουμε ίχνη χορηγικών μνημείων. Ετσι όταν έρχονται πολίτες και μας λένε ότι θα επισκευάσουν το σπίτι τους ή θα οικοδομήσουν ένα οικόπεδο σε κάποιον από αυτούς τους δρόμους, τους προειδοποιούμε για τυχόν σημαντικά ευρήματα στις ιδιοκτησίες τους»…
Η σημερινή πλατεία
Στη βυζαντινή περίοδο (11ος-12ος αιώνας) και στους χρόνους της Φραγκοκρατίας (13ος – 14ος) ο χώρος όπου σήμερα αναπτύσσεται η μικρή αυτή πλατεία της Πλάκας είχε καταληφθεί από το χριστιανικό κοιμητήριο, όπως μαρτυρούν οι ομαδικές ταφές και οι καμαροσκέπαστοι θαλαμοειδείς τάφοι. H σύγχρονη πλατεία προέκυψε από την κατεδάφιση της Μονής των Καπουτσίνων που οικοδομήθηκε το 1669 για να καταστραφεί ολοσχερώς το 1824, όταν την πυρπόλησαν οι δυνάμεις του Ομέρ Πασά. Το 1868 ο χώρος περιήλθε στην ιδιοκτησία του ελληνικού κράτους. Την ίδια εποχή, στο πλαίσιο της πολεοδομικής ανασυγκρότησης της Αθήνας, διαμορφώθηκε το οδικό δίκτυο μπροστά από την πλατεία, με τη δημιουργία των οδών Σέλλεϊ και Λυσικράτους ως προέκταση της πορείας των προγενέστερων οδών Βύρωνος και Επιμενίδου, αντίστοιχα.
Ενα χορηγικό μνημείο που διασώθηκε
2Το μνημείο του Λυσικράτη κτίσθηκε το 333 – 334 π.Χ., όταν την Αθήνα διοικούσε ο Ευαίνετος, και αποτελείται από ένα ψηλό ορθογώνιο βάθρο, πάνω στο οποίο υψώνεται το κυρίως μνημείο, μορφής μικρής θόλου με έξι κορινθιακούς κίονες στην περιφέρεια, από πεντελικό μάρμαρο, προσκολλημένους σε έναν κυλινδρικό κορμό από γκρίζο μάρμαρο Υμηττού. Πάνω από το επιστύλιο και την ζωφόρο, στην οποία υπάρχουν ανάγλυφες παραστάσεις σχετικά με το θεό Διόνυσο, υπάρχει γείσο με οδόντες και μονολιθική στέγη με ανάγλυφες φολίδες και ανθέμια. Στο κέντρο της σχηματιζόταν το κορύφωμα που έφθανε σε ύψος 10,30 μέτρων και διαμορφωνόταν με έλικες και φυτικά κοσμήματα. Πάνω σ’ αυτό ήταν στημένος ο χορηγικός τρίποδας.
Στο επιστύλιο του μνημείου είναι χαραγμένη η μεγάλη επιγραφή που αναφέρει ονόματα σχετικά με τον θεατρικό αγώνα. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η εφαρμογή του κορινθιακού ρυθμού στο μνημείο και οι εξαιρετικά εκλεπτυσμένες αρχιτεκτονικές του μορφές, χαρακτηριστικές των στυλιστικών τάσεων του 4ου αιώνα π.Χ. Για πολλά χρόνια ήταν το μόνο γνωστό στην Ευρώπη παράδειγμα κορινθιακού αρχιτεκτονήματος της κλασικής περιόδου και το μόνο σωζόμενο κυκλικό κτίσμα της, με αποτέλεσμα να αντιγραφεί τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό την εποχή της αναβίωσης του κλασικισμού. Ηταν γνωστό με το όνομα «φανάρι του Διογένη» και απεικονίζεται ενσωματωμένο στο μοναστήρι των Καπουτσίνων, σε πολλές χαλκογραφίες και σχέδια περιηγητών των χρόνων της Τουρκοκρατίας ή του 19ου αιώνα.