O Νοτιοαφρικανός συγγραφέας Τζ. M. Κούτσι (J. M. Coetzee) είναι ο νέος νομπελίστας σύμφωνα με τη χθεσινή ανακοίνωση της Σουηδικής Ακαδημίας. Με το Νόμπελ Λογοτεχνίας 2003, ο 63χρονος Τζον Μάικλ Κούτσι επιβραβεύεται για μία ήδη αναγνωρισμένη λογοτεχνική παραγωγή με την οποία εξασκεί βαθιά κριτική στην εποχή του θέτοντας θεμελιώδη υπαρξιακά ερωτήματα και πολιτικά ζητήματα ουσίας. O Κούτσι, μεταφρασμένος εκτενώς και στα ελληνικά, είναι ένας από τους πλέον προβεβλημένους πρεσβευτές της νοτιοαφρικανικής λογοτεχνίας, μαζί με την Ναντίν Γκόρντιμερ (βραβευμένη επίσης με το Νόμπελ το 1991) και τον Αντρέ Μπρινκ. Εκ των πραγμάτων πολιτική, η λογοτεχνία της Νοτίου Αφρικής έλκεται από το στοιχείο της σύγκρουσης και της αποκάλυψης, αφετηρίες ή κορυφώσεις προσωπικών δραμάτων με σαφείς πολιτικές αναφορές.
Το βραβείο Νόμπελ, που συνοδεύεται από χρηματικό έπαθλο 1,3 εκατ. δολαρίων, θα απονεμηθεί στον Κούτσι στις 10 Δεκεμβρίου (επέτειος θανάτου του Αλφρεντ Νόμπελ), ημέρα κατά την οποία ο συγγραφέας θα απευθύνει την ομιλία του στην Ακαδημία. Αν και το όνομα του Κούτσι εφέρετο τα τελευταία χρόνια ανάμεσα στους πιθανούς νικητές, η φετινή επιλογή απέκλινε (και πάλι) από τις προγνώσεις που έβλεπαν μία επιλογή πιο εμφανώς συντονισμένη με τις γεωπολιτικές συνθήκες των τελευταίων ετών. O αραβικός κόσμος προσέβλεπε σε ένα Νόμπελ (στο όνομα του Σύριου ποιητή Αδωνι) που θα λειτουργούσε ενδεχομένως εξισορροπιστικά για το κύρος του Ισλάμ. Ισως όμως η πρόβλεψη του Claes Wahlin, αρχισυντάκτη της σουηδικής εφημερίδας «Aftonbladet», να έπεσε πιο κοντά τουλάχιστον σε επίπεδο εντυπώσεων: «Τα πάντα είναι θέμα συμβιβασμών. Πιστεύω ότι η αναγγελία του φετινού νικητή δεν θα προκαλέσει συζητήσεις».
Είναι όμως έτσι; O Κούτσι εξαίρεται από την Ακαδημία ως ένας «εργώδης αμφισβητίας, αδέκαστος στην κριτική που ασκεί στον αδυσώπητο ορθολογισμό και την εξωραϊστική λογική του δυτικού πολιτισμού». Αν συνυπολογίσει κανείς και το γεγονός ότι ο Κούτσι, γέννημα-θρέμα του Κέιπ Τάουν, όπου γεννήθηκε το 1940, παρακολούθησε όλη την πορεία της τραγικής πρόσφατης ιστορίας της πατρίδας του (με αποκορύφωση τη δεκαετία του 1970 και την καταστολή στο Σοβέτο) τότε θα διαβλέψει πολιτικό μέγεθος με πολλαπλές ερμηνευτικές προσεγγίσεις και στο φετινό Νόμπελ. Είναι όμως θέμα οπτικής.
Δύο φορές Μπούκερ
Ο Τζ. M. Κούτσι, που ζει τώρα στην Αυστραλία σε εκπαιδευτική άδεια (sabbatical) μακριά από τα ακαδημαϊκά του καθήκοντα στο Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν, όπου διδάσκει Γενική Λογοτεχνία, έχει ήδη γευθεί πλουσιοπάροχα την ικανοποίηση της δημόσιας αναγνώρισης. Νικητής του βραβείου Booker για δύο φορές (αν και φέτος αποκλείστηκε από την shortlist), το 1983 («Βίος και Πολιτεία του Μάικλ K.») και το 1999 («Ατίμωση») καθώς και του Βραβείου της Κοινοπολιτείας, ο Κούτσι έχει επίσης τιμηθεί τρεις φορές από την πατρίδα του με τη μεγαλύτερη διάκριση (CNA), από τη Γαλλία με το Prix Etra-nger Femina, από τους Irish Times και από το Ισραήλ με το Βραβείο της Ιερουσαλήμ.
Με βαθιά συγκρατημένο, δωρικό ύφος, ο Κούτσι εκτυλίσσει ανθρώπινα δράματα. Το απαρτχάιντ έρχεται και επανέρχεται στα θέματά του, συχνά μεταμφιεσμένο. Με υποφώσκουσα οργή για τις προβλέψιμες και ρηχές αξίες και με όραμα που αναπτύσσεται χωρίς ίχνος μελοδραματισμού, ο Κούτσι επιλέγει ήρωες και ηρωίδες μέσα από τη ρεαλιστική καθημερινότητα που όμως αποκλίνει από τη νόρμα. Υποδεικνύει παράταιρες περιπτώσεις που είναι στη σκιά της πλειοψηφίας για να ξετυλίξει το μικρό μέσα στο μεγάλο. Ενίοτε, το αντίστροφο συμβαίνει. Το μεγάλο συρρικνώνεται για να εστιάσει στα πάθη, στις φοβίες, στις μύχιες σκέψεις. O Κούτσι, σύμφωνα με την κριτική, είναι ένας μάστορας των ανθρωπίνων παθών και τα μυθιστορήματά του αλλά και τα αυτοβιογραφικά του κείμενα γίνονται επιτομές της ανθρώπινης συνθήκης μετά τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο με εξαίρεση τον «Αρχοντα της Πετρούπολης», που διαδραματίζεται στην τσαρική Ρωσία.
Ακαδημαϊκή πορεία
Με βρετανο-γερμανική καταγωγή, ο Κούτσι μεγάλωσε στο Κέιπ Τάουν με μητρική γλώσσα τα αγγλικά και όχι τα άφρικανς. Στα τέλη της δεκαετίας του ’60 αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν και έφυγε για την Αγγλία όπου εργάστηκε ως προγραμματιστής υπολογιστών. Το 1972 πήρε το διδακτορικό του στη λογοτεχνία από το Πανεπιστήμιο του Τέξας και ώς το 1983 δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Είχε ήδη αρχίσει να γράφει και τα βιβλία του εκδίδονταν από το 1974 αλλά ήταν το 1982 με το «Περιμένοντας τους βαρβάρους», μία πολιτική αλληγορία, που απέσπασε τη διεθνή προσοχή.
«Ημουν σιωπηλός»…
«Μοιάζω περισσότερο μ’ έναν γαιοσκώληκα, σκέφτηκε, που είναι και αυτός ένα είδος κηπουρού. Ή μ’ έναν τυφλοπόντικα, έναν κηπουρό επίσης, που δεν διηγείται ιστορίες, επειδή ζει μέσα στη σιωπή. Ομως μπορεί να ‘ναι ένας τυφλοπόντικας ή ένας γαιοσκώληκας πάνω σ’ ένα τσιμεντένιο πάτωμα;
Προσπάθησε να χαλαρώσει το σώμα του σπιθαμή προς σπιθαμή, όπως ήξερε κάποτε να κάνει.
Δυστυχώς, σκέφτηκε, δυστυχώς δεν ήμουν αρκετά έξυπνος για να επιστρέψω στο Σι Πόιντ γεμάτος ιστορίες για το πώς με χτυπούσαν στα στρατόπεδα μέχρι που έγινα αδύνατος σαν στέκα και χαζός. Ημουν σιωπηλός και ηλίθιος στην αρχή, θα ‘μαι σιωπηλός και ηλίθιος στο τέλος. Δεν υπάρχει τίποτα να ντρέπεσαι όταν είσαι χαζός. Φυλάκιζαν τους χαζούς πριν να φυλακίσουν οποιουσδήποτε άλλους. Τώρα έχουν στρατόπεδα για παιδιά που οι γονείς τους το έσκασαν, στρατόπεδα για ανθρώπους που κλοτσάνε και αφρίζουν από το στόμα, στρατόπεδα για ανθρώπους για μεγάλα κεφάλια και για ανθρώπους με μικρά κεφάλια, στρατόπεδα για ανθρώπους χωρίς εμφανή μέσα συντήρησης, στρατόπεδα για ανθρώπους που διώχτηκαν από τη χώρα, στρατόπεδα για ανθρώπους που τους βρήκαν να ζουν σε αγωγούς για τα νερά της βροχής, στρατόπεδα για τα κορίτσια του δρόμου, στρατόπεδα για ανθρώπους που δεν μπορούν να προσθέσουν δύο και δύο, στρατόπεδα για ανθρώπους που ζουν στα βουνά και ανατινάζουν γέφυρες μες στη νύχτα. Ισως η αλήθεια να είναι ότι είναι αρκετό να κρατιέσαι έξω από τα στρατόπεδα, έξω απ’ όλα τα στρατόπεδα συγχρόνως. Ισως αυτό να ‘ναι μεγάλο κατόρθωμα για την ώρα. Πόσοι άνθρωποι έχουν απομείνει που δεν είναι ούτε φυλακισμένοι ούτε στέκονται σκοπιά σε κάποια πύλη; Γλίτωσα από τα στρατόπεδα? ίσως, αν κρύβομαι, να γλιτώσω και από τη φιλανθρωπία».
ΒΑπόσπασμα από το βιβλίο του Τζ. M. Κούτσυ «Βίος και πολιτεία του Μάικλ K.», εκδόσεις «Νεφέλη», μετάφραση Αννα Κοτζιά.
Τα βιβλία του στα Ελληνικά
Τα περισσότερα έργα του Τζ. M. Κούτσι έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά και κυκλοφορούν ήδη από τρεις εκδοτικούς οίκους ενώ νέοι σημαντικοί τίτλοι, ανάμεσά τους και το πλέον πρόσφατο βιβλίο του, αναμένονται από δύο ακόμη εκδότες. Τα δύο μυθιστορήματα για τα οποία ο Κούτσι τιμήθηκε με βραβείο Booker, «Βίος και Πολιτεία του Μάικλ K.» και «Ατίμωση» κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Νεφέλη» και «Λιβάνη», αντιστοίχως. Από τη «Νεφέλη» κυκλοφορεί επίσης το «Αρχοντας στην Πετρούπολη» και από τις εκδόσεις «Scripta» το «Στην καρδιά της χώρας», στο οποίο περιλαμβάνεται εισαγωγή της Αθηνάς Δημητριάδου. Μέσα στο φθινόπωρο αναμένουμε τέσσερις ακόμη τίτλους. Το τελευταίο μυθιστόρημα του Κούτσι, με τίτλο «Elizabeth Costello», με ηρωίδα μία ηλικιωμένη διάσημη Αυστραλέζα συγγραφέα η οποία μέσα από οκτώ ομιλίες της μιλάει για όλες τις πτυχές της ζωής, πρόκειται να κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις «Διήγηση». Το βιβλίο αυτό ήταν και πάλι υποψήφιο για το Booker, αλλά τελικά δεν πέρασε στην τελική εξάδα. Θεωρείται όμως λογοτεχνικό επίτευγμα. Από τον ίδιο εκδοτικό οίκο θα κυκλοφορήσουν επίσης τα δύο αυτοβιογραφικά βιβλία «Boyhood» και «Youth». Επίσης, από τον εκδοτικό οίκο «Μεταίχμιο» θα κυκλοφορήσει εντός του Νοεμβρίου το «Age of Iron».