F. M. Cornford
Πριν και μετά τον Σωκράτη
Μετ.: Σπύρος Στάλιας – Ηλίας Καραβάς
Προλεγόμενα: Σπύρος Στάλιας
Εκδ. Hartling – Μαρία Σιαφάκα
Ο συγγραφέας F.M. Cornford (1874 – 1943), που για πενήντα ολόκληρα χρόνια ήταν η πραγματική δύναμη των Ελληνικών Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Cambridge, ήταν ένας από τους λίγους εκείνους εκλεκτούς που είχαν την ικανότητα να επικοινωνούν με το αρχαίο πνεύμα και να το αποδίδουν με σύγχρονο λόγο στον σημερινό κόσμο.
Εχουν παραμείνει μνημειώδεις οι μελέτες του για τον Πλάτωνα (η μετάφρασή του της «Πολιτείας» στα Αγγλικά -ίσως η πιο επαρκής που έχει γίνει ποτέ σε οποιαδήποτε νεότερη γλώσσα, ακόμα και στα Ελληνικά- είναι αυτή που ώθησε τους Αγγλοσάξονες και τους Αμερικανούς στην πιο ενδελεχή μελέτη του Πλάτωνα τα τελευταία πενήντα χρόνια), την ελληνική θρησκεία, το ελληνικό θέατρο, τον Αριστοτέλη, τον Θουκυδίδη, οι μεταφράσεις του και είναι ζήτημα αν κάτι έμεινε από την ελληνική γραμματεία που να μην το μελέτησε και να μην το απέδωσε μετά παραγωγικά, με μορφή σύμμετρη, με χάρη, με ακρίβεια, με χιούμορ και ενίοτε με φαντασία αναζωογονητική.
Η γέννηση
Το βιβλίο αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Το πρώτο, που είναι αφιερωμένο στους Ιωνες φυσικούς φιλοσόφους, μπορεί να χαρακτηριστεί η πιο ελκυστική εισαγωγή στη Φιλοσοφία που έχει ποτέ γραφεί. Περιγράφεται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο η αιτία γέννησης της Φιλοσοφίας και η εξέλιξή της. Επρεπε όμως πρώτα -μετά την ενορατική Ελληνική Μυθολογία- να οικοδομηθεί η γενική μέθοδος της επιστήμης, για να υπάρξει Φιλοσοφία, μας αποδεικνύει ο Cornford, και αυτή η λογική επιστήμη είναι δημιούργημα των Ελλήνων της Ιωνίας και ώς τις μέρες μας μπορούμε να την ιχνηλατήσουμε, αρχίζοντας από τον Θαλή.
Και από το ερώτημα που πάντα παραμένει επίκαιρο «τι είναι η πραγματικότητα» (το ον), που οποιαδήποτε και αν είναι η απάντηση, στο πλαίσιο της λογικής ερμηνείας (λόγον διδόναι) και της δικαιολόγησης των φαινομένων (σώζειν τα φαινόμενα), η ερώτηση μας οδηγεί στην επιστήμη και μετά στη Φιλοσοφία.
Φύση και ψυχή
Στο δεύτερο κεφάλαιο ο Cornford δείχνει πώς ο Σωκράτης άλλαξε το αντικείμενο της αρχικής Φιλοσοφίας, από τη μελέτη της Φύσης στη σπουδή της ανθρώπινης ψυχής, στην έρευνα της σημασίας του σωστού και του λάθους και στην αποκάλυψη των σκοπών για τους οποίους κάποιος αξίζει να ζει. Εδώ, δεν έγινε απλώς μια επανάσταση με την έννοια της οικοδόμησης της ηθικής πάνω στη λογική και μόνον στη λογική και όχι σε κάποια πίστη ή θεϊκή εντολή, αλλά επεξηγείται γιατί η Φιλοσοφία πια δεν μπορεί να ταυτιστεί με την επιστήμη, αλλά πάντα στο ίδιο πλαίσιο «λόγον διδόναι» και «σώζειν τα φαινόμενα».
Προβάλλεται πια ο άνθρωπος, και στο πρόβλημα της πραγματικότητας, εμπλέκεται η σχέση του ανθρώπου με αυτήν, κάτι που μας πάει πιο μακριά από την επιστήμη. Αν το μυαλό του ανθρώπου μπορεί να έχει οποιαδήποτε επαφή με την πραγματικότητα εξ ολοκλήρου, τότε τι διαφορά αυτό κάνει στη ζωή του;
Καλό ή κακό
Στα επόμενα δύο κεφάλαια αναλύεται ουσιαστικά αυτό το ερώτημα, όπως ο Πλάτων το είδε και όπως ο Αριστοτέλης το είδε μετά. Το οικοδόμημα του Πλάτωνα, που ποτέ δεν τελειώνει, αρχίζει από τις Ιδέες που πάνω σε αυτές στηρίζεται και συνεχίζει με το πρόβλημα της Ευχαρίστησης (Ηδονής) ή της Ηθικής, που ο άνθρωπος αμέσως έρχεται σε επαφή, καθώς θα πρέπει να διαλέξει το καλό ή το κακό. Από εκεί εξετάζει τον Ερωτα και την Ψυχή, τις ανθρώπινες δυνάμεις που οδηγούν στην αγαθή ζωή, και μετά διερευνώνται οι Θεοί που καθοδηγούν τον κόσμο. Η αγαθή ζωή, όμως, έχει ανάγκη την Τέχνη και την Εκπαίδευση που είναι άλλα δύο θέματα που προσεγγίζονται, με τελευταίο θέμα την Πολιτική με την ευρεία έννοια του όρου, δηλαδή της τέλειας, δίκαιης συνύπαρξης των ανθρώπων.
Το βιβλίο συμπληρώνεται με τα Προλεγόμενα -γραμμένα στο πνεύμα του Cornford- από τον ένα εκ των μεταφραστών, τον Σπύρο Στάλια, που αποτελούν ένα θαυμάσιο μεθοδολογικό κείμενο-πραγματεία των «Προϋποθέσεων του Ελληνικού Πολιτισμού».
Αλήθεια και πολιτική
Με τον περί ού ο λόγος «Σωκράτη» ο αναγνώστης ανακαλύπτει το γιατί η ελληνική Φιλοσοφία μπορεί να κάνει κάτι παραπάνω απ’ ό,τι η Θρησκεία, που μάλλον την περικλείει, και να γιατί βαθιά οι Ελληνες πίστευαν ότι μέσω της γνώσης της πραγματικότητας οι άνθρωποι θα μπορούσαν να προσδιορίσουν τη θέση τους στον κόσμο ως συνοδοί και μέρος του θείου, πράγμα που τους ωθεί ποτέ να μην ησυχάζουν στην αποκάλυψη της αλήθειας και κυρίως στη μετάδοσή της στους άλλους που συνιστά την ουσία της πολιτικής.
Ετσι, η κατηγόρια του «διανοητισμού» με τον μαρτυρικό θάνατο του Σωκράτη πέφτει στο κενό, γιατί μάρτυρας και «διανοητισμός» είναι πράγματα ασύμβατα.