Ευπρέπεια λόγου, σύγκλιση απόψεων αλλά και εμμονή στις αρχές της χρηστής διαχείρισης ήταν, για τον Ξενοφώντα Ζολώτα, τα τρία κλειδιά που συνέδεαν την άριστη θεωρητική κατάρτιση με την πρακτική διεκπεραίωση της καθημερινής παρουσίας στα δημόσια πράγματα.
Από όλους τους τίτλους που θα μπορούσε κανείς να του απευθύνει, εκείνος προτιμούσε έναν και μόνον. Ο κ. Καθηγητής δεν συμπαθούσε την πολιτική. Κι όμως, ήταν η προσωπικότητα που συνδυάστηκε καλύτερα από κάθε άλλη με τη βαθύτερη έννοια του δημόσιου λειτουργού. Το κοινό συμφέρον, όταν ταυτίζεται με τους εθνικούς στόχους, πρέπει να υπηρετείται χωρίς άλλους υπολογισμούς, πίστευε και φρόντισε να εφαρμόζει.
Η μακρά θητεία του στην κεφαλή της Τραπέζης της Ελλάδος συνοδεύει τη νεότερη οικονομική ιστορία. Στις δύο περιόδους, από το 1955 ώς τη δικτατορία του 1967, την οποία καταγγέλλει ακόμη και με την παραίτησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, και από το 1974 έως το 1981, η προσοχή του είναι στραμμένη στη σταθερότητα. Αν υπάρχει ένα «δόγμα» στο οποίο συντάσσει σκέψεις και αποφάσεις, είναι αυτό ακριβώς. Η Ελλάδα οφείλει να επιδιώκει την ταχεία ανάπτυξη της οικονομίας της. Με δύο προϋποθέσεις. Πρώτον, να μην αμφισβητείται η σταθερότητα και ισορροπία των βασικών μεγεθών, όπως, κυρίως, ο πληθωρισμός. Και, δεύτερον, τα αγαθά της ανάπτυξης να μοιράζονται με τρόπο που στηρίζει την κοινωνία, τη συνοχή της και την ανάδειξη του ανθρώπινου δυναμικού της.
Οταν οι αρχηγοί των τριών πολιτικών κομμάτων, στη μέση μιας τεράστιας πολιτικής, ηθικής και οικονομικής κρίσης, του ζητούν να σχηματίσει την οικουμενική κυβέρνηση του ’89, ο καθηγητής Ζολώτας ελπίζει να επιτύχει σε έναν και μόνο στόχο. Να λάβει λίγα πλην όμως εξαιρετικώς επείγοντα μέτρα σταθεροποίησης, που θα επιτρέψουν στο εκλογικό σώμα να επιστρέψει στις κάλπες χωρίς να νιώθει ότι βρίσκεται μπροστά στον γκρεμό. Ο ένας από τους αρχηγούς θα συμφωνήσει. Ο άλλος θα σιωπήσει και ο τρίτος θα τον εμποδίσει χωρίς να το ομολογεί. Οι πολιτικές σκοπιμότητες, με τις οποίες ο Ξενοφών Ζολώτας δεν είναι διατεθειμένος να συγκρουστεί, θα νικήσουν.
Το άλλο χαρακτηριστικό «δόγμα» του καθηγητή Ζολώτα αφορά στην απαραίτητη πειθαρχία. Πρώτο μέλημά του όταν αναλαμβάνει τη διοίκηση της Τραπέζης της Ελλάδος να ολοκληρώσει την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στο εθνικό νόμισμα. Δεύτερο βήμα η εξεύρεση διαθεσίμων κεφαλαίων και η εξασφάλιση των επιχειρήσεων απέναντι στον κίνδυνο των συναλλαγματικών κινδύνων. Μίγμα που υποστηρίχθηκε από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, τον Γεώργιο Παπανδρέου και θα διατηρηθεί από τον Ανδρέα Παπανδρέου. Δυστυχώς, όπως ο ίδιος είχε επισημάνει, το πλαίσιο αυτό μιας καθοδηγούμενης οικονομίας θα διατηρηθεί και όταν η χώρα ανοίγεται, με την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, στην ανταγωνιστική παγκόσμια οικονομία. Η έκθεση στους κανόνες της απελευθερωμένης αγοράς καθυστερεί και ο ίδιος ο Ξενοφών Ζολώτας θα αποδεχθεί τις δικές του ευθύνες.
Η προσωπικότητα του Ζολώτα δεν μετρήθηκε μόνον με εθνικά κριτήρια. Στο διεθνές στερέωμα θα επιμείνει για την ανάγκη μιας ισόρροπης παγκόσμιας ανάπτυξης, στην ανάγκη συνεννόησης και συνεργασίας για τη σταθερότητα του νομισματικού συστήματος, με αποτέλεσμα, όταν παίρνει το λόγο στη γενική συνέλευση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, να μη λείπει κανείς από την αίθουσα.
Προσεκτικός όταν η συζήτηση ερχόταν σε θέματα της τρέχουσας πολιτικής σκηνής, ο Ζολώτας δεν είχε απουσιάσει από τη συζήτηση για τον σοσιαλισμό και τη θέση του μέσα στο ευρύτερο μεταπολεμικό σύστημα. Είχε μάλιστα καταγράψει τις απόψεις του για τον σοσιαλισμό. Πολύ πριν ξεκινήσει ο Ψυχρός Πόλεμος, σε ένα βιβλίο διαυγούς, κριτικής και ρεαλιστικής εξέτασης του σοβιετικού μοντέλου και της -άγνωστης ακόμη τότε- σοσιαλδημοκρατικής εκδοχής του. Το βιβλίο αυτό, του 1945, χάρισε στον δήμαρχο -τότε- της Μόσχας Μπόρις Γέλτσιν (για τον οποίο ο Ζολώτας σχολίασε, κατ’ ιδίαν, ότι πολύ σύντομα θα βρεθεί στο προσκήνιο). Λίγοι ήσαν εκείνοι που έβλεπαν με διαύγεια πόσο είχε πλησιάσει η ώρα της τεράστιας ιστορικής στροφής που έφερε τον κόσμο αντιμέτωπο με τα ίδια μεγάλα ερωτήματα.
Η ιστορική ομιλία του 1957 που έγινε πρωτοσέλιδο
Μία από τις όχι μόνο εντυπωσιακές, αλλά και ουσιαστικές ενέργειες του καθηγητή Ζολώτα, ήταν η προβολή της ελληνικής γλώσσας -ως ρίζας και πηγής του ευρωπαϊκού πολιτισμού- ενώπιον του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.
Στη συνεδρίαση, που γινόταν η επισκόπηση και αναλύονταν τα συμπεράσματα από τις εργασίες του ΔΝΤ και της Παγκοσμίου Τράπεζας για το 1957, ως αντιπρόσωπος της Ελλάδος -συνεχώς από τα 1946- ο Ξενοφών Ζολώτας προκάλεσε την έκπληξη από τον απροσδόκητο λόγο του στις 26 Σεπτεμβρίου 1957.
Μίλησε αγγλικά, αλλά χρησιμοποιώντας λέξεις αποκλειστικά ελληνικής προέλευσης προκαλώντας ενθουσιασμό και χειροκροτήματα από τους συνέδρους, ενώ την επομένη είχαν πρωτοσέλιδο το λόγο του οι New York Times και η WashingtoΡost.
Τέτοια ήταν η εντύπωση, που προκάλεσε η πρώτη αυτή ομιλία στα αγγλικά, ώστε ο τότε πρόεδρος της Παγκοσμίου Τράπεζας EugiBlack τον παρακάλεσε και σε επόμενη ετήσια συνεδρίαση του ΔΝΤ και της Παγκοσμίου Τράπεζας να μιλήσει πάλι αγγλικά με ελληνικές λέξεις, όπως και έγινε το 1959.
Το πρώτο κείμενο του Ξ. Ζολώτα, του 1957, έχει ως εξής:
Κyrie,
Ι eulogize the archons of the Panethnic Numismatic Thesaurus and the Oecumenical Trapeza for the orthodoxy of their axioms methods and policies, although there is aepisode of cacophony of the Trapeza with Hellas.
With enthusiasm we dialogue and synagonize at the synods of our didymous Organizations iwhich polymorphous economic ideas and dogmas are analyzed and synthesized.
Our critical problems such as the numismatic plethora generate some agony and melancholy. This phenomenois characteristic of our epoch. But, to my thesis we have the dynamism to program therapeutic practices as a prophylacsis from chaos and catastrophe.
Iparallel a panethnic unhypocritical economic synergy and harmonizatioia democratic climate is basic.
I apologize for my eccentric monologue. I emphasize my eucharistia to your Kyrie to the eugenic and generous AmericaEthnos and to the organizers and protagonists of this Ampitctyony and the gastronomic symposia.
H ΖΩΗ KAI TO ΕΡΓΟ TOY
O Ξενοφών Ζολώτας γεννήθηκε στην Αθήνα στις 26 Μαρτίου του 1904 και σπούδασε στις Νομικές σχολές Αθηνών και Παρισίων και οικονομικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας.
Το 1928 διετέλεσε υφηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και τον Απρίλιο του ιδίου έτους έγινε τακτικός καθηγητής στην ίδια έδρα στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Το 1931 εξελέγη τακτικός καθηγητής στην έδρα της Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και το 1932 διετέλεσε μέλος του Ανωτάτου Συμβουλίου Ανασυγκροτήσεως.
Το 1941 υπήρξε ιδρυτικό στέλεχος της Σοσιαλιστικής Ενωσης και το 1944 τοποθετήθηκε συνδιοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος.
Το 1946 διετέλεσε μέλος του ΔΣ της UΝRRΑ και διοικητής για την Ελλάδα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, ενώ από το 1948 ώς το 1953, ήταν μέλος της Ελληνικής Αντιπροσωπείας στον ΟΗΕ.
Το 1952, ο Ξενοφών Ζολώτας εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Την περίοδο 1955-1967 διετέλεσε διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος. Το 1968 παραιτήθηκε από την έδρα της Πολιτικής Οικονομίας της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών εκφράζοντας την αντίθεσή του στο δικτατορικό καθεστώς της 21ης Απριλίου 1967. Το 1974, μετά την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, επανήλθε και τοποθετήθηκε εκ νέου διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος παρέμεινε ώς το 1981.
Διετέλεσε υπηρεσιακός υπουργός Συντονισμού το 1952 και υπουργός Συντονισμού από τις 24.7.1974 έως τις 21.11. της ίδιας χρονιάς στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή.
Ο Ξενοφών Ζολώτας ανέλαβε στις 23 Νοεμβρίου του 1989, κατόπιν συμφωνίας των αρχηγών των πολιτικών κομμάτων πρωθυπουργός στην οικουμενική κυβέρνηση, η οποία συγκροτήθηκε από τα τρία μεγαλύτερα κόμματα της χώρας, (ΝΔ, ΠΑΣΟΚ και Συνασπισμού) καθώς οι εκλογές της 5ης Νοεμβρίου δεν έδωσαν αυτοδυναμία σε κανένα κόμμα. Η οικουμενική κυβέρνηση διατηρήθηκε ώς τις 12 Φεβρουαρίου 1990, όταν τα κόμματα απέσυραν τα στελέχη τους και ο Ξενοφών Ζολώτας συνέχισε με υπηρεσιακούς υπουργούς ώς τις εκλογές της 8ης Απριλίου 1990.
Ο Ξενοφών Ζολώτας είχε συγγράψει και δημοσιεύσει πλήθος έργων κυρίως οικονομικού περιεχομένου, πολλά από τα οποία έχουν μεταφραστεί σε ξένες γλώσσες.
Μεταξύ των έργων του συγκαταλέγονται: «Η ποσοτική θεωρία του χρήματος και οι διακυμάνσεις των τιμών», 1927, «Αι συναλλαγματικαί θεωρίαι», 1927, «Νομισματικά και συναλλαγματικά φαινόμενα εν Ελλάδι 1910-1927», 1928, «Αι νεώτεραι τάσεις της Θεωρητικής Κοινωνικής Οικονομικής», 1929, «Νομισματική σταθεροποίησις», 1929, «La questiode l’ or et le probleme monetaire», 1938, «Θεωρητική Οικονομική», 1942, «Δημιουργικός Σοσιαλισμός», 1944, «Ανασυγκρότησις και βιωσιμότης», 1948, «Νομισματικόν πρόβλημα και ελληνική οικονομία»,1950, «Αι πληθωρικαί πιέσεις εις την ελληνικήν οικονομίαν», 1951, «Η μεταμόρφωσις της κεφαλαιοκρατίας», 1953, «Monetary stability and economic development», 1958, «The role of the banks ia developing country», 1963, «Monetary equilibrium and economic development», 1965, «The gold trap and the dollar», 1968, «From anarchy to international monetary order», 1973, «Νόμισμα και οικονομία-Το πρόβλημα της ισορροπίας», 1973, «The energy problem iGreece», 1975, «The positive contributioof Greece to the EuropeaCommunity», 1978, «The dollar crisis and other papers», 1979, «Economic Growth and declining Social Welfare», 1981 κ.ά.