Φερνάντο Πεσσόα (Μπερνάρντο Σοάρες)
Το βιβλίο της ανησυχίας Τόμος Α΄.
Εισ.-μετ.-σημ.: Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Εξάντας, σελ. 354
«Δ εν έκανα τίποτε άλλο από το να ονειρεύομαι… Σε όποιον μου είπε να ζήσω δεν έδωσα ποτέ σημασία… Από τη ζωή τίποτε άλλο δεν ζήτησα πέρα από το να περάσει από μέσα μου χωρίς να την αισθανθώ. Από την αγάπη το μόνο που ζήτησα ήταν να μείνει για πάντα ένα όνειρο μακρινό». Τάδε έφη Φερνάντο Πεσσόα, διά στόματος Μπερνάρντο Σοάρες, και διά χειρός στα ελληνικά, Μαρίας Παπαδήμα.
Η νέα, πιο ολοκληρωμένη ελληνική έκδοση του περίφημου «Βιβλίου της ανησυχίας» από τον Εξάντα, αποτελεί μία από τις κορυφαίες στιγμές της εγχώριας εκδοτικής πραγματικότητας. Γνωστό στα καθ’ ημάς από προηγούμενες, αποσπασματικές μεταφραστικές απόπειρες (ξεσηκώνω από τη μνήμη μου εκείνη της Αλεξάνδρειας καθώς και των Τετραδίων της Ευθύνης), το «Βιβλίο της ανησυχίας» δεν είναι το μόνο έργο του Πεσσόα που κυκλοφόρησε στα Ελληνικά. Και πάλι ενδεικτικά αναφέρω την «Ωρα του Διαβόλου» (πάλι από τον Εξάντα και τη Μαρία Παπαδήμα), το «Ηρόστρατος. Η αναζήτηση της αθανασίας» (Εξάντας και Χάρης Βλαβιανός), ενώ παλαιότερα είχαν κυκλοφορήσει τα «Ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρος», από τον εκδοτικό οίκο «Γνώση», σε μετάφραση του Φίλιππου Δρακονταειδή.
Λιποταξία από τη ζωή
Βυθισμένος σε μιαν ολότελα δική του μελαγχολία, την οποία μοιάζει να πάσχισε πολύ για να μην τη χάσει, ο μονήρης, αινιγματικός αυτός παραδοξολόγος, ο «λιποτάκτης της ζωής», που άλλοτε γίνεται λυρικός, εξομολογητικός κι άλλοτε αφοριστικός, θεμελιώνοντας όμως πάντα τη γραφή του πάνω στο στοχασμό, ο Πεσσόα προτίμησε να παραμείνει στη σκιά κάποιας από τις πολλαπλές λογοτεχνικές του περσόνες: Αλβαρο ντε Κάμπος, Αλμπέρτο Καέιρο, Ρικάρντο Ρέις, Αντόνιο Μόρας, Μπερνάρντο Σοάρες (ο «λογιστής» της Λισσαβώνας, που σκαλίζει τα ημερολόγιά του, δίνοντάς μας το «Βιβλίο της ανησυχίας»). Πρόσωπα που επινόησε ο ίδιος ο Πεσσόα, υπογράφοντας τα έργα του με τα δικά τους ονόματα. Αυτόνομες οντότητες με πλήρη (ή όχι και τόσο πλήρη, όπως στην περίπτωση του Σοάρες) βιογραφικά στοιχεία. Σαν τα παιδιά που επινοούν ένα φίλο της φαντασίας τους, δίνοντάς του όνομα και προσωπικότητα, ο Πεσσόα αρνήθηκε τον ίδιο του τον εαυτό προσπαθώντας να τον αναπλάσει μέσα από τα «ετερώνυμά» του, ασκούμενος καθημερινά, πάντα στη Λισσαβώνα (σαν τον Κάφκα της Πράγας) στην «παραίτηση ως τρόπο ζωής και στο στοχασμό ως πεπρωμένο».
Δράση ίσον θάνατος
Γραμμένο αποσπασματικά μεταξύ 1913 και 1935, το «Βιβλίο της ανησυχίας» παρουσιάζεται σαν ένα σημειωματάριο ή ημερολόγιο, όπου βέβαια ελάχιστη δράση ή γεγονότα, πράξεις καταγράφονται. Κινούμενος μέσα σε ένα κλίμα στασιμότητας (παρ’ ότι ο αναγνώστης ακολουθεί κατά πόδας τον συγγραφέα στους δρόμους της Λισσαβώνας), σε μιαν ατμόσφαιρα που εκ πρώτης όψεως μυρίζει αποχαύνωση, βασανιστική νύστα (και αϋπνία) και ένα διαρκές αίσθημα αποστροφής (προαναγγέλλοντας τον, πιο εγκεφαλικό, ήρωα της σατρικής «Ναυτίας»), ο συγγραφέας μοιάζει να γιορτάζει την εθελούσια απόσυρσή του από τη ζωή. Δράση γι’ αυτόν σημαίνει θάνατος. Δράση είναι η άρνηση της εσωτερικής ζωής. Και σαν ένα κατάλυμα ή σχεδία που αποτελεί τη μοναδική πατρίδα για τον ναυαγό, η εσωτερική ζωή είναι το μόνο που έχει απομείνει.
Το εκπληκτικό είναι πως αυτή η ακατάπαυστη ομφαλοσκόπηση δεν ξεπέφτει ποτέ σε ναρκισσισμό, πνευματικό αυνανισμό, ωραιοποιημένη, ανώδυνη, πρόζα. Μέσα από τον θραυσματικό της χαρακτήρα, αυτόν τον κατακερματισμό που σφραγίζει τις ζωές μας ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, η οξεία παρατήρηση μετατρέπεται σε λόγο δραστικό, καίριο, σε ζωντανές αναλύσεις βιωμάτων που μοιάζουν ανησυχαστικά οικεία πια.
Διεισδυτικός
Ο Πεσσόα απέχει μεν από τον οργιώδη, παραληρηματικό Τζόις, τον εφιαλτικό Κάφκα, τον ποιητικό Ρίλκε ή τον «συμπαγή» Τόμας Μαν, ωστόσο, εντοπίζει εδώ κι εκεί κανείς παρόμοια σχήματα, μολονότι, στις λιγότερο λυρικές του στιγμές, στις πιο στοχαστικές, κι έτσι όπως διαρθρώνεται ο λόγος του μέσα από το απόσπασμα, το «Βιβλίο της ανησυχίας» θυμίζει κάποτε, παρ’ όλες τις διαφορές του κόσμου, τον φιλοσοφικό λόγο ενός Μπένγιαμιν. Η αλήθεια είναι ότι άλλα δύο τρία βιβλία ακτινογράφησαν την ανθρώπινη κατάσταση του 20ού αιώνα με τέτοια ευκρίνεια, διεισδυτικότητα και βαθύτητα.
Τα εύσημα, βεβαίως, στη μεταφράστρια Μαρία Παπαδήμα, η οποία επωμίστηκε ένα τεράστιο έργο που γλωσσικά ταλαντεύεται συνεχώς, μεταπλάθεται, αναδιοργανώνεται σχεδόν σε κάθε σελίδα – διαψεύδοντας τον συγγραφέα του και την απαίτηση για ακινησία, αδράνεια. Φαίνεται όμως, πως αυτή είναι η αληθινή γλώσσα της αδράνειας. Οδυνηρή όσο και ανακουφιστική. Εν αναμονή, λοιπόν, και του δεύτερου τόμου.