Μυριάμ Ρεβώ ντ’ Αλλόν
Πρέπει η πολιτική να γίνει ηθική;
Μετ.: Νίκος Ζαρταμόπουλος
Εκδ. Εστία
Κρέοντας: Εσύ πες μου λίγα λόγια και σύντομα, ήξερες την προσταγή που απαγόρευε την πράξη;
Αντιγόνη: Το’ ξερα, πως δεν το’ ξερα· ξεκάθαρα.
Κρέοντας: Και τόλμησες λοιπόν να παραβείς το νόμο;
Αντιγόνη: Δεν ήταν ο Δίας που το πρόσταξε, […] ούτε στοχάστηκα ποτέ πως έχουν κύρος οι δικές σου προσταγές, για να μπορείς, θνητός, να πατάς των θεών τους αλάθευτους άγραφους νόμους.
(Σοφοκλής, Αντιγόνη, 448-453)
Η σύντομη αυτή στιχομυθία, δύο ηρώων σε παροξυσμό, συμπυκνώνει τους κεντρικούς όρους του πολιτικού δράματος: ο πολίτης και ο πολιτικός, ο νόμος και η ηθική, το δημόσιο και το ιδιωτικό, η απαγόρευση και η ανυπακοή, ο νόμος των θεών και ο νόμος των ανθρώπων. Η πολιτική τραγωδία του Σοφοκλή μας οδηγεί στην καρδιά του δοκιμίου της ντ’ Αλόν: στη σχέση μεταξύ ηθικής και πολιτικής.
Ας κάνουμε τώρα ένα άλμα είκοσι πέντε αιώνων. Γαλλία 2002, 21η Απριλίου, το βράδυ της ολοκλήρωσης του πρώτου γύρου των προεδρικών εκλογών. Δύο προκριθέντες: ένας ακροδεξιός «ηθικιστής» «που εδώ και χρόνια στήριζε τις προεκλογικές του δημαγωγίες σε ένα και μοναδικό λαϊτμοτίφ: «είναι όλοι τους διεφθαρμένοι»» και ο απερχόμενος πρόεδρος, με την εικόνα του «υπονομευμένη από τα «σκάνδαλα» και κλονισμένη από αμφιβολίες σχετικά με την ηθική του ακεραιότητα». Αλλη μία σύγκρουση, άλλος ένας παροξυσμός. Τι να επιλέξει ο πολίτης της Γαλλικής δημοκρατίας, τον «καθαρό» δημαγωγό ή τον «βρώμικο» ρεπουμπλικάνο;
Ο Μακιαβέλι
Αυτό το πολιτικό στιγμιότυπο συνιστά τον επικρουστήρα για την ανάλυση της ντ’ Αλλόν στο πυκνό δοκίμιό της με τον σχεδόν υπαρξιακό τίτλο: «Πρέπει η πολιτική να γίνει ηθική;». Σε αυτό η Γαλλίδα πολιτική φιλόσοφος αναμετριέται με ένα ζήτημα που μας ταλανίζει αδιάκοπα, από τους πλατωνικούς διαλόγους έως σήμερα. Η ντ’ Αλλόν επιχειρεί να θέσει εκ νέου το πλαίσιο συζήτησης τού εν λόγω ζητήματος. Για να το επιτύχει επιστρέφει στον πολιτικό ουμανισμό και τον «διαβολικό» Μακιαβέλι. Πόσο παράδοξο πράγματι… Ο Μακιαβέλι, αυτός ο «καταραμένος» και ανήθικος Φλωρεντίνος, να συνδράμει σε μία συζήτηση για την ηθική και την πολιτική. Κι όμως ο Μακιαβέλι μας αποκάλυψε το τι πρέπει να συμβαίνει στη σφαίρα της πολιτικής. Καλά κρυμμένος στο «μπουντουάρ» των πολιτικών αποφάσεων μάς μεταφέρει τους κανόνες λήψης τους -προσφέροντας το πρώτο εγχειρίδιο για τον πολιτικό, γι’ αυτόν τον ενάρετο δεξιοτέχνη. Το να μάθεις τι σημαίνει να ασκείς πολιτική αλλά και ποια είναι η διαφορά του ιδιώτη από τον πολιτικό, είναι σίγουρα ένα βήμα.
Η ντ’ Αλλόν ερανίζεται από τον Weber τη διάκριση της ηθικής σε δύο είδη, την ηθική της πεποίθησης και την ηθική της ευθύνης. Ο φορέας της ηθικής της πεποίθησης εμφορείται από συγκεκριμένες αρχές και αξίες, τις οποίες ακολουθεί πιστά και απαρέγκλιτα σε κάθε του πράξη, αδιαφορώντας για τη συμβατότητά τους με την πραγματικότητα, αδιαφορώντας για τις όποιες συνέπειες. Ο δεύτερος, ο φορέας της ηθικής της ευθύνης, είναι εκείνος που πράττει αναλογιζόμενος τις επιπτώσεις των πράξεών του, αναγνωρίζοντας το γεγονός πως φέρει ευθύνη για αυτές, αναγνωρίζοντας πως θα κληθεί να δώσει λόγο για ό,τι έπραξε.
Για την ντ’ Αλόν ο κόσμος στον οποίο καλούμαστε να πράξουμε είναι περίπλοκος και σύνθετος, λίγο πιο στρεβλός και βρώμικος από όσο (ίσως) θα θέλαμε. Πρόκειται για έναν κόσμο όπου το δέον και το είναι διαχωρίζονται από μία ανεξάλειπτη απόσταση· έναν κόσμο στον οποίο η ηθική της πολιτικής πράξης έχει κάτι το τραγικό, καθώς συνεπάγεται την υποχρέωση να είσαι μεροληπτικός και μερικός. Το συμπέρασμα λοιπόν; Το περιβάλλον που προσιδιάζει στην πολιτική είναι αυτό της αβεβαιότητας, της αδυναμίας απομόνωσης του καλού από το κακό.
Αυτό ο πολιτικός πρέπει και οφείλει να το γνωρίζει. Οφείλει να γνωρίζει ότι πολλές φορές η πολιτική απόφαση κινείται πέραν του καλού και του κακού. «Οχι μόνο η πολιτική ευθύνη προϋποθέτει καμιά φορά -διατύπωση προφανώς σκανδαλώδης- την απαίτηση «να εισέλθουμε στο κακό αν αυτό είναι αναγκαίο» αλλά συμβαίνει κιόλας τα «καλά έργα» να εμπνέουν το μίσος», γράφει η Ντ’ Αλλόν.
Γι’ αυτούς τους λόγους, ο «πρωταγωνιστής» του πολιτικού δράματος καλείται να επιλέξει την ηθική της ευθύνης. Ο πολιτικός καλείται να αναγνωρίσει πως θα κληθεί να δώσει λόγο, για κάθε πράξη και επιλογή του- άλλο δημόσια και άλλο ιδιωτική ζωή. Καλείται, τέλος, να αναγνωρίσει πως η βασική του μέριμνα ως δημόσιο πολιτικό πρόσωπο είναι η μέριμνα για τον κόσμο, η φροντίδα του συλλογικού συμφέροντος.
Η ντ’ Αλλόν δεν προσφέρει κάποια μαγική συνταγή μέσω της οποίας η πολιτική θα εξυγιανθεί -δεν είναι αυτός άλλωστε ο σκοπός της. Προσκομίζει απλώς ένα πλαίσιο ψύχραιμης εξέτασης και ανάλυσης αντίστοιχων ζητημάτων, πέρα από τις λαϊκίστικες κορώνες και τους ψευδεπίγραφους ηθικισμούς.
Αφετηρία συζήτησης
Σε έναν κόσμο όπου ο πολυθεϊσμός των αξιών συνιστά καταστατική αρχή και απαράβατο όρο για τη λειτουργία της κάθε πολιτείας. Σε έναν κόσμο όπου η δημοκρατία έχει απομείνει μόνη, δίχως ιδεολογικούς αντίποδες, δίχως επίβουλους εχθρούς – «Goodbye Lenin» και σιδηρούν παραπέτασμα. Σε έναν κόσμο όπου ο καθένας μας βρίσκεται ποντισμένος στην δική του μικρή και ιδιωτική θάλασσα, αδυνατώντας να συναντήσει τον άλλο ή να συναντηθεί.
Το μικρό δοκίμιο της ντ’ Αλλόν μοιάζει σαν μία κάποια αρχή, μια πιθανή αφετηρία συζήτησης για τη σύγχρονη δημοκρατία. Τη «ζαλισμένη», μοναχική και εύθραυστη δημοκρατία που μοιάζει όλο και περισσότερο με εκείνο τον τυραννισμένο Guido Anselmi, στο 8½ του Φελίνι. Ας αποδεχτούμε τουλάχιστον το πλαίσιο, ώστε να μπορέσουμε να βρεθούμε και να συνομιλήσουμε -δίχως παροξυσμούς και κορώνες.