Τι συνέβη τη νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955 στην Κωνσταντινούπολη; Με τη γνωστή τακτική που συνηθίζουν οι τουρκικές κυβερνήσεις, και με πρόσχημα το Κυπριακό και τον δήθεν εμπρησμό της κατοικίας όπου είχε γεννηθεί ο Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, οργανώθηκε από τις αρχές συγκέντρωση – διαδήλωση. Η κατάσταση τέθηκε σκόπιμα εκτός ελέγχου, με αποτέλεσμα να έχουμε μια ελληνική «Νύχτα των κρυστάλλων»: ρακένδυτοι, εξαθλιωμένοι Τούρκοι, καθώς και στρατιωτικοί, φαντάροι, αστυνομικοί και χωροφύλακες που φορούσαν όλοι πολιτικά, έκαναν εκείνο το βράδυ το πλιάτσικο της ζωής τους, ουρλιάζοντας «Κάτω η Ευρώπη!» και «Θα φτάσουμε μέχρι τη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα!». Λεηλατήθηκαν και καταστράφηκαν εκατοντάδες ελληνικά καταστήματα, σπίτια, εκκλησίες, σχολεία ακόμα και νεκροταφεία.
Η τραγωδία των Σεπτεμβριανών, καθώς και τα πριν και τα μετά, βρίσκεται στον πυρήνα του νέου βιβλίου του κορυφαίου βυζαντινολόγου και δεινού μελετητή των ελληνοτουρκικών, κ. Σπύρου Βρυώνη. Τίτλος του, «Ο μηχανισμός της καταστροφής. Το τουρκικό πογκρόμ της 6-7 Σεπτεμβρίου 1955 και η καταστροφή της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης». Το εμβληματικό αυτό έργο κυκλοφόρησε πρόσφατα στην Αμερική από τις εκδόσεις Greekworks.com, ενώ στην Αθήνα διατίθεται από τα βιβλιοπωλεία της Εστίας και Ελευθερουδάκη.
Στο φως αρχεία και μαρτυρίες
Ηταν πριν από έξι χρόνια όταν με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου του Τούρκου συγγραφέα Αζίζ Νεσίν («Κρεμάστε τους σαν τα τσαμπιά», εκδ. Καστανιώτης) για το πογκρόμ των Τούρκων κατά των ελληνικών κοινοτήτων της Κωνσταντινούπολης τη νύχτα της 6ης προς 7ης Σεπτεμβρίου 1955, γράφαμε ότι οι Ελληνες της Πόλης πρέπει να ένιωσαν στο πετσί τους το νόημα της γνωστής φράσης «Εγινε Τούρκος».
Η τουρκική βαρβαρότητα του 1955 παραμένει ουσιαστικά γεγονός άγνωστο στους κύκλους των ιστορικών του εξωτερικού. Οι τουρκικές κυβερνήσεις έχουν κάνει τα πάντα για να ξεχαστεί αυτό το «μεμονωμένο επεισόδιο», το οποίο, επιπροσθέτως, ισχυρίζονται ότι δεν συνέβη έτσι όπως καταμαρτυρούν ότι συνέβη όσοι έζησαν εκείνα τα γεγονότα από κοντά. Δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσουν όλα αυτά. Η Τουρκία έχει κατορθώσει έως σήμερα να αποσιωπήσει τη γενοκτονία ενός εκατομμυρίου διακοσίων χιλιάδων Αρμενίων, 750 χιλιάδων Ασσυρίων και 350 χιλιάδων Ποντίων.
Αγοράζουν έδρες
Σχεδόν όλες οι τουρκικές κυβερνήσεις έχουν αποδειχτεί ιδιαίτερα ικανές στην προώθηση των εθνικών και γεωπολιτικών τους συμφερόντων μέσα από τη μεθοδευμένη, συστηματική διαστρέβλωση της Ιστορίας. Σε συνέντευξή της στην κυριακάτικη «Κ» (24 Δεκεμβρίου 2000) η ποντιακής καταγωγής Αμερικανίδα συγγραφέας Τία Χάλοου δήλωνε ότι δεκάδες αμερικανικά πανεπιστήμια έχουν δεχθεί δωρεές από Τούρκους επιχειρηματίες προκειμένου να ιδρύσουν έδρες τουρκολογίας ώστε να διδάσκεται η Ιστορία έτσι όπως συμφέρει την Τουρκία: αποσιωπώντας τις γενοκτονίες και τις σφαγές. Το Χάρβαρντ και το Πρίνστον, κατά την Τ. Χάλοου, είναι δύο από αυτά τα πανεπιστήμια. Συζητώντας αυτό το θέμα με τον κ. Σ. Βρυώνη, ο οποίος μας επισκέφθηκε στα γραφεία της «Κ» λίγο καιρό πριν από την κυκλοφορία του βιβλίου του στην Αμερική, αρκέστηκε να επιβεβαιώσει αυτή την πληροφορία, υπογραμμίζοντας όμως με έμφαση την αδράνεια της Ελλάδας απέναντι σε αυτή τη συνεχιζόμενη κατάσταση.
Ανθρωποκεντρική προσέγγιση
Παρότι ο Σ. Βρυώνης έχει στο ενεργητικό του ένα εξαιρετικά πλούσιο και πολυσχιδές έργο που αφορά την ελληνική ιστορία από την εποχή του Ομήρου έως τις ημέρες μας και τις σχέσεις της Ελλάδας με τις άλλες βαλκανικές χώρες και κυρίως με την Τουρκία, το νέο του βιβλίο, που φτάνει τις 650 σελίδες, μοιάζει με έργο ζωής. Οχι μόνο επειδή αφιέρωσε πολλά χρόνια στη συγγραφή του αλλά και επειδή φέρνει στο φως άγνωστες πτυχές, κρυμμένα αρχεία και αποσιωπημένες λεπτομέρειες εκείνης της τραγωδίας, επιμένοντας σε μαρτυρίες όχι μόνο Ελλήνων αλλά και ξένων παρατηρητών. Ο Σ. Βρυώνης δεν παραλείπει να αναφερθεί εκτενώς όχι μόνο στις τεράστιες υλικές ζημιές αλλά και στα ηθικά και ψυχολογικά τραύματα που υπέστησαν οι Ελληνες της Πόλης, προσδίδοντας στην προσέγγισή του έναν ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα – χωρίς όμως να παρεκκλίνει στιγμή από τη νηφάλια, αυστηρή ιστοριογραφία.
Εχοντας ως αφετηρία τα κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα της τόσο δραστήριας εμπορικά και πολιτιστικά ελληνικής παρουσίας στην Πόλη, και αναλύοντας εμβριθώς το πολιτικό και διπλωματικό παρασκήνιο της εποχής, ο Σ. Βρυώνης αφιερώνει αρκετό χώρο και στις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες της δίκης που οδήγησε και στον απαγχονισμό του «πρωθυπουργού των Σεπτεμβριανών» Αντνάν Μεντερές. Οπως σημειώνει ο ίδιος, απέκτησε πρόσβαση στο άγνωστο αρχειακό υλικό της δίκης, ανακαλύπτοντας τον ιδιαίτερο μηχανισμό της τουρκικής δικαιοσύνης, όπου ο κατηγορούμενος βρίσκεται σε δυσχερή θέση καθώς του αρνούνται θεμελιώδη δικαιώματα σχετικά με την υπεράσπισή του.
Και φωτογραφίες
Ενα ακόμα αξιοσημείωτο στοιχείο είναι το εκπληκτικό φωτογραφικό υλικό που περιλαμβάνει το βιβλίο, το οποίο προέρχεται κυρίως από την ηρωική αποστολή του επίσημου φωτογράφου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, του Δημήτρη Καλούμενου, ο οποίος φωτογράφισε με κίνδυνο της ζωής του τα «κατορθώματα» του τουρκικού όχλου – σε κάποιο σημείο μάλιστα, μαζί με τον ανταποκριτή του «Εθνους» Γιώργο Καράγιωργα, ο οποίος, επίσης με μεγάλο κίνδυνο, πέρασε φωτογραφίες του Καλούμενου στη χώρα μας. O Σ. Βρυώνης θεωρεί τον Δ. Καλούμενο έναν από τους κυριότερους μάρτυρες του όλου γεγονότος, και ότι χωρίς τη συμβολή του το βιβλίο δεν θα ήταν αυτό που είναι.
Αναζητώντας την αλήθεια
Αν η έκφραση του προσώπου του και η κάθε του χειρονομία δεν παρέπεμπαν σε μια «ήρεμη δύναμη», μια ασκητική μορφή σοφού, έναν άνθρωπο κατασταλαγμένο, αλλά και σκληρά δοκιμασμένο, που τον διακρίνει μια βαθιά ευγένεια και μια αδιόρατη μελαγχολία, θα έλεγε κανείς ότι πρόκειται για τυπική περίπτωση δαιμόνιου Ελληνοαμερικανού. Γεννημένος στο Τενεσί πριν από 77 χρόνια, από μικρός χρειάστηκε να «κολυμπήσει στα βαθιά», όταν οι γονείς του τον έστειλαν εσωτερικό σε αυστηρό στρατιωτικό σχολείο του Τενεσί, όπου οι συμμαθητές του δεν ήταν ακριβώς τα καλύτερα παιδιά. Η εμπειρία αυτή όμως χαλύβδωσε τη θέλησή του. Εως το 1956 ο Σ. Βρυώνης είχε ήδη καταθέσει το διδακτορικό του στο Χάρβαρντ, για να εργαστεί στη συνέχεια σε διάφορα πανεπιστήμια στην Καλιφόρνια και στο Σικάγο και να διατελέσει διευθυντής του Κέντρου Γκούγκενχαϊμ για Σπουδές Εγγύς Ανατολής και του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών Αλέξανδρος Ωνάσης στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 ο Σ. Βρυώνης ίδρυσε και διηύθυνε το Κέντρο για τη Μελέτη του Ελληνισμού Σπύρος Βρυώνης.
Γιατί ενδιαφέρθηκε
Εχοντας στο ενεργητικό του περί τα τριάντα βιβλία και εκατοντάδες εργασίες, άρθρα, διαλέξεις και άλλα κείμενα, ο Σ. Βρυώνης κατά την πολύωρη επίσκεψή του στην «Κ», μας περιέγραψε, και δεν παρέλειψε να το αναφέρει και στο βιβλίο του, πώς γεννήθηκε μέσα του το ενδιαφέρον για τα Σεπτεμβριανά. Ηταν όταν, σπουδαστής ακόμα στο Χάρβαρντ, μελετούσε τις απαρχές της εμφάνισης των Σελτζούκων Τούρκων στη Μικρά Ασία. Ο κ. Σ. Βρυώνης θυμάται ότι οι ειδήσεις για τα γεγονότα της Κωνσταντινούπολης καλύφθηκαν από τις εφημερίδες και μεταδόθηκαν από τα ραδιόφωνα της Ουάσιγκτον. Εγιναν και θέμα συζήτησης μεταξύ του Σ. Βρυώνη και άλλων μελετητών στο περίφημο Κέντρο Βυζαντινών Σπουδών Dumbarton Oaks. Ωστόσο, επικρατούσε μια ατμόσφαιρα αδιαφορίας ή και εχθρότητας προς τα θύματα του πογκρόμ.
Καθώς ο Σ. Βρυώνης άρχισε να παρακολουθεί στενά τα ρεπορτάζ στις αμερικανικές και αγγλικές εφημερίδες, διαπίστωσε ότι τα κείμενα αντανακλούσαν τις επίσημες απόψεις της αμερικανικής και της βρετανικής κυβέρνησης: αντιμετώπιζαν ένα μαζικό έγκλημα πολύ αβασάνιστα και εξήραν την Τουρκία που πήρε δραστικά μέτρα για την «πάταξη των ταραχοποιών στοιχείων». Ο νεαρός φοιτητής φύλαξε σε ένα φάκελο αυτά τα δημοσιεύματα. Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο Σ. Βρυώνης, ακούγοντας την ενημέρωση που έκανε στον καθεδρικό της Αγίας Σοφίας στην Ουάσιγκτον ο Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής Μιχαήλ, ένιωσε ότι επρόκειτο για ένα τελείως διαφορετικό γεγονός. Γενικά, τα έξι συνολικά χρόνια που πέρασε ο Σ. Βρυώνης στο Dumbarton Oaks και στο Χάρβαρντ του έδωσαν την ευκαιρία να εντρυφήσει στην ιστορία και τις συγκρούσεις ανάμεσα στην Τουρκία, την Ελλάδα, την Αρμενία, το Ισραήλ και την Παλαιστίνη καθώς και στην αμερικανική εξωτερική πολιτική σχετικά με αυτά τα ζητήματα – λαμβάνοντας πλέον σοβαρά υπόψη την ύποπτη στάση των πολιτικών και των ΜΜΕ της Αμερικής αναφορικά με γεγονότα όπως τα Σεπτεμβριανά. Επανήλθε σε εκείνο το φάκελο με τα ρεπορτάζ για το πογκρόμ, όταν κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 οι εντάσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία εξαιτίας του Κυπριακού και του Αιγαίου έμπαιναν πλέον σε άλλη φάση.
«Πιο ισχυρό το βόλεμα»
Τελικά, γιατί έγραψε αυτό το βιβλίο; Επειδή, όπως ομολογεί ο ίδιος, τον είχε καταπλήξει η ετοιμότητα της αμερικανικής κυβέρνησης αλλά και των ακαδημαϊκών να «εκπορνεύσουν την αλήθεια χάριν χρημάτων, αναγνώρισης και/ή πολιτικής αποδοχής». Αναγνωρίζοντας τις δυσκολίες να οδηγηθεί ο ιστορικός στην «απόλυτη αλήθεια», αυτός ο αμοραλισμός σε πολιτικό και ακαδημαϊκό επίπεδο σχετίζεται, κατά τον Σ. Βρυώνη, με καταστάσεις όπως η άρνηση του Ολοκαυτώματος των Εβραίων ή της Γενοκτονίας των Αρμενίων.
«Το βόλεμα τελικά είναι πιο ισχυρό από την αλήθεια», παρατηρεί ο Σ. Βρυώνης, ο οποίος έγραψε το βιβλίο αυτό για να θίξει το ζήτημα της διαστρέβλωσης της Ιστορίας. Η μελέτη του πογκρόμ του 1955, ισχυρίζεται, μας βοηθά να αποκτήσουμε μια περισσότερο πρισματική εικόνα των τουρκικών, ελληνικών, βρετανικών και αμερικανικών συμφερόντων σε ένα ευρύτερο επίπεδο. Πάνω απ’ όλα είναι μια προσπάθεια να αναζητηθούν οι θεμελιώδεις ιστορικές αλήθειες ενός γεγονότος και όχι οι «αλήθειες» των πολιτικών σκοπιμοτήτων.
Επί τόπου περιτομή!
Σαράντα πέντε ελληνικές κοινότητες καταστράφηκαν και λεηλατήθηκαν μέσα σε λίγες ώρες τη νύχτα των Σεπτεμβριανών. Και φυσικά δεν έλειψαν οι βιαιοπραγίες: Ελληνες και Αρμένιοι ξυλοκοπήθηκαν άγρια, υπήρξαν περιπτώσεις ομαδικών βιασμών, ενώ, όπως έχει καταγράψει ο Τούρκος συγγραφέας Αζίζ Νεσίν στο βιβλίο του για τα Σεπτεμβριανά «Κρεμάστε τους σαν τα τσαμπιά», όποιον περαστικό οι Τούρκοι τον νόμιζαν για «Ρωμιό», τον υποχρέωναν να γυμνωθεί για να διαπιστωθεί αν έχει περιτομή. Οπως χαρακτηριστικά γράφει ο Τούρκος συγγραφέας, πολλοί Ελληνες εξευτελίστηκαν κατ’ αυτόν τον τρόπο, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις, οι Τούρκοι τραβούσαν μαχαίρι κι έκαναν επιτόπου περιτομή. «Τώρα δύο εκατοστά παραπάνω, τρία περίσσευμα… ε! μέσα στη φασαρία, δεν κοιτάζουν τέτοιες λεπτομέρειες». Οταν αναφέραμε αυτή την ανατριχιαστική λεπτομέρεια στον κ. Σπύρο Βρυώνη, με τη νηφαλιότητα και την ηρεμία που τον χαρακτηρίζει, κούνησε θλιμμένα το κεφάλι του και πρόσθεσε ότι κυρίως Ελληνες ιερείς υπέστησαν αυτή τη βαρβαρότητα.
Μagnum Opus
Magnum Opus χαρακτήρισε το βιβλίο ο καθηγητής του UCLA Ρίτσαρντ Χοβανισιάν, ο οποίος βρέθηκε στην Πόλη λίγες ημέρες μετά τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου, ενώ ο Τανέρ Ακάμ, Τούρκος καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Μινεσότα, πρώην έγκλειστος των τουρκικών φυλακών ως αντιρρησίας συνείδησης, σχολίασε ότι ο καθηγητής Βρυώνης έκανε μια μεγάλη συνεισφορά στις τουρκικές και ελληνικές σπουδές, αλλά άνοιξε επίσης νέους δρόμους στις μικρασιατικές σπουδές. Τέλος, ο Ρόμπερτ Χόλαντ, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, επεσήμανε ότι «η συνεισφορά του Βρυώνη στη βιβλιογραφία της πολιτικής της περιοχής, της εξέλιξης του Κυπριακού και της ιστορίας της ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία είναι πρωτότυπη και σημαντική».