Τη Μεγάλη Παρασκευή τα νέα είθισται να είναι άσχημα. Δεν ξέρω αν το έχετε αντιληφθεί, αλλά ο Σαβοναρόλα έχει έρθει και πάλι στη μόδα. Η εκκλησία μπερδεύεται με το κράτος, η πίστη με την πολιτική και τα παιδιά με το προπατορικό αμάρτημα. Και το χειρότερο, έχουμε δει και σημάδια. Οπως εκείνη την 1η Νοεμβρίου του 1494, όταν ένα τεράστιο γεράκι πέταξε πάνω από την Πιάτσα Σινιορία στη Φλωρεντία. Χτύπησε μ’ ορμή πάνω στην πόρτα του Παλάτσο Βέκιο και έπεσε νεκρό. Ο μοναχός Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα αμέσως προφήτευσε συμφορές. Παρ’ όλο που οι πολίτες έτρεξαν να υπερασπιστούν τα τείχη της πόλης, ξέσπασε επιδημία πανώλους και η Φλωρεντία καταλήφθηκε από τον βασιλιά Κάρολο της Γαλλίας. Ο Σαβοναρόλα εξαπέλυε κεραυνούς από τον άμβωνα, κραυγάζοντας ότι την πόλη καταστρέφουν οι πολεμοκάπηλοι, οι σοδομιστές και οι τραπεζίτες, οδηγώντας την στην κόλαση.
Γιατί το νεκρό γεράκι είναι σαν τον νεκρό κύκνο. Κι εμείς ακούμε για θανάσιμες επιδημίες και δυνητικούς εχθρούς. Οι τρομοκράτες μάς απειλούν από παντού. Οι αστυνομικοί σαρώνουν τους δρόμους συλλαμβάνοντας Αραβες και νεαρούς ταραξίες. Ο πρωθυπουργός μας κρύβεται από τους δολοφόνους πίσω από τους όλο και ψηλότερους τοίχους της Ντάουνινγκ Στριτ, όπου, όπως λένε, δέχεται τις συμβουλές ενός Φραγκισκανού μοναχού. Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που η είδηση για έναν νεκρό κύκνο προκάλεσε υστερία στο υπουργικό συμβούλιο και στο ΒΒC.
«Μάστιγα και φωτιά»
Πιστεύω ότι ένας ιστορικός αξίζει όσο δέκα φιλόσοφοι. Από τα τέσσερα καινούργια βιβλία που βγήκαν με θέμα τον Σαβοναρόλα, το Scourge and Fire, του Λάουρο Μαρτίνες, είναι το καλύτερο, καθώς τον προσγειώνει σταθερά στη Φλωρεντία του 15ου αιώνα και έπειτα τον απογειώνει για να τον φέρει μπροστά στα μάτια μας. Ο «μικρός αδελφός» έφτασε εκεί από τη Φεράρα το 1490. Βρέθηκε σε μια πλούσια πόλη που ασφυκτιούσε από την αλαζονεία των Μεδίκων, τη διαφθορά της εκκλησίας και τις πολεμικές συγκρούσεις με την Πίζα, αλλά είχε να καυχηθεί για τον Μιχαήλ Αγγελο, τον Φιλίππο Λίπι και τον Μποτιτσέλι. Η μεσαιωνική δεισιδαιμονία ερχόταν σε σύγκρουση με τη λάμψη της Αναγέννησης. Η ευσέβεια και η ελευθεριότητα ήταν σε συνεχή ανταγωνισμό.
Ο Σαβοναρόλα, ένας ασκητής με ταλέντο στο κήρυγμα, πρόσφερε μια διέξοδο. Ο Θεός τον είχε διαβεβαιώσει ότι η κερδοσκοπία, η πολυτέλεια και η τυραννία μόλυναν το ανθρώπινο γένος. Οταν ο Κάρολος μπήκε τελικά στην πόλη, ο Σαβοναρόλα ισχυρίστηκε ότι ήταν η «μάστιγα του Θεού». Εστειλε 4.000 εφήβους, «μικρούς αγγέλους» ντυμένους στα λευκά, να τριγυρίζουν στην πόλη και να δέρνουν πόρνες, ακάλυπτες γυναίκες και οποιονδήποτε ήταν ντυμένος πολυτελώς.
Επί οκτώ χρόνια ο Σαβοναρόλα κυριάρχησε στη Φλωρεντία. Καθώς ο Λαυρέντιος των Μεδίκων είχε πεθάνει και η οικογένειά του είχε εξοριστεί, ο μοναχός βοήθησε στην ανασυγκρότηση της πόλης. Είπε στους πολίτες να εκλέξουν χρηστούς άνδρες στο Ανώτερο Συμβούλιο, που ήταν η ενσάρκωση της δικαιοσύνης και της τάξης, «σταλμένο από τη Θεία Πρόνοια». Η Φλωρεντία έπρεπε να βιώσει την «πυρά της ματαιοδοξίας» αλλά και να γίνει ένα υπόδειγμα χριστιανικής πολιτείας.
Στόχος της πιο άγριας κριτικής του ήταν η Ρώμη και οι διεφθαρμένοι πάπες και καρδινάλιοί της. Ο Αλέξανδρος ο 6ος ήταν άξιος περιφρόνησης. Η Ρώμη ήταν η «πόλη των 10.000 πορνών», όπου οι πλούσιοι έπιναν το αίμα των φτωχών. Δεν δέχτηκε το καπέλο του καρδιναλίου, χαρακτηρίζοντάς το «κόκκινο καπέλο του αίματος». Του άρεσαν οι καλές ατάκες, αλλά αυτό δεν ήταν διπλωματική γλώσσα. Η Ρώμη δεν άργησε να συμμαχήσει με δυσαρεστημένους Φλωρεντινούς και να χαρακτηρίσει τον Σαβοναρόλα αιρετικό. Φημολογήθηκε μάλιστα ότι ήταν ερμαφρόδιτος. Το 1498 τον συνέλαβαν, τον απαγχόνισαν και τον έκαψαν στην κεντρική πλατεία. Ο Μποτιτσέλι, φλογερός οπαδός του, ζωγράφιζε τότε τη «Μυστική Γέννηση».
Ο Λάουρο Μαρτίνες μας προειδοποιεί να μην παίρνουμε τα φαντάσματα της ιστορίας και να τα μετατρέπουμε σε τέρατα. Ωστόσο και ο ίδιος αντλεί μερικά διδάγματα. Ο Σαβοναρόλα είχε πολύ δίκιο και πολύ άδικο. Αποτυγχάνοντας στην προσπάθεια να αλλάξει την καθολική εκκλησία, επιτάχυνε τη μεταρρύθμιση του Λούθηρου. Επαιξε στην πολιτική σκηνή της Φλωρεντίας με επιδεξιότητα και κέρδισε την υποστήριξη επιφανών πολιτών, καλλιτεχνών και συγγραφέων. Ομως ως ρήτορας και λιβελογράφος τράβηξε υπερβολικά το σκοινί (σήμερα θα ήταν ο καλύτερος επιφυλλιδογράφος).
Η ματιά του Μακιαβέλι
Ενώ ο Σαβοναρόλα παραληρούσε στη Φλωρεντία, ένας νεαρός άνδρας καθόταν στη σκιά και κρατούσε σημειώσεις. Ηταν ο Νικολό Μακιαβέλι, ο μεγαλύτερος δάσκαλος της πολιτικής σκέψης μετά τον Αριστοτέλη. Δεν τον ενδιέφερε ένας καλόγερος που ισχυριζόταν ότι συζητάει με τον Θεό, αλλά τον εντυπωσίαζε η ικανότητα του Σαβοναρόλα να σαγηνεύει τα πλήθη, «γιατί η ζωή του, οι θεωρίες του και τα θέματα που έθιγε αρκούσαν για να κερδίσουν την πίστη του κόσμου», πίστη ακόμα και στις ζοφερές προφητείες του. Ποιος ηγεμόνας έχει ανάγκη να τον αγαπούν όταν τον φοβούνται τόσο;
Για τον Μακιαβέλι, το λάθος του Σαβοναρόλα ήταν ότι ο φόβος που ενέπνεε αφορούσε το επέκεινα. Ηθελε να μετατρέψει μια πόλη-κράτος σε βασίλειο του Θεού, αλλά δεν είχε τίποτα πιο δυνατό για να το κυβερνήσει από τη ρητορική. Οταν η πόλη αντιμετώπισε τον πόλεμο, τη χρεοκοπία, την πανούκλα, δεν ωφελούσε να ζητάει την κατάργηση της δαντέλας, του βελούδου και της σοδομίας. Ο Σαβοναρόλα μπέρδευε την πολιτική με τη θρησκεία και την εσφαλμένη κρίση με την αμαρτία. Το να χάνει κανείς το κεφάλι του κατά την επιδίωξη ενός πολιτικού στόχου δεν είναι, για τον Μακιαβέλι, ηρωισμός αλλά απροσεξία. Καθώς έβλεπε τον Σαβοναρόλα να κρέμεται από την αγχόνη, πρέπει να κούνησε το κεφάλι του απελπισμένος γιατί ένας τόσο σημαντικός άνθρωπος παραπλανήθηκε τόσο ώστε να νομίζει ότι θα νικήσει τη δύναμη με την ευλάβεια. Ο Μακιαβέλι παραμένει το μεγαλύτερο δώρο του Σαβοναρόλα στον πολιτισμό.
Η εκδίκηση της πολιτικής
Ο Σαβοναρόλα έζησε σε μια εποχή όπου ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός διαπότιζε κάθε γωνιά της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής. Η μεσαιωνική πίστη στα θαύματα και τη μαγεία ήταν ακόμα ζωντανή. Αν κάποιος τα μετατρέψει αυτά σε όπλα εναντίον της πολιτικής, όπως ο Σαβοναρόλα, η πολιτική θα πάρει την εκδίκησή της. Δεν ήταν οι άσωτοι και οι πόρνες που τον οδήγησαν στον όλεθρο, αλλά οι αγχόνες και η πυρά της Μητέρας Εκκλησίας.
Ο Σαβοναρόλα κατηγορήθηκε ότι «τρομοκράτησε» τη Φλωρεντία και προκάλεσε έτσι μια εξίσου τυραννική αντίδραση. Αλλά το ίδιο παιχνίδι φονταμενταλισμών παίζεται και σήμερα, δηλητηριάζοντας το πιο εκλεπτυσμένο πολιτικό καθεστώς στην ιστορία, τη δυτική δημοκρατία. Η βρετανική κυβέρνηση εκστρατεύει στο εξωτερικό για να πολεμήσει «αλλότριες αξίες» στο όνομα του Θεού. Το κράτος τυλίγεται μέσα στον μυστικισμό. Αφήνουμε πειθήνεια υπουργούς να μας διαβεβαιώνουν ότι αυτοί μόνο ξέρουν, σαν να έχουν δεχτεί επιφοίτηση, τι πρέπει να γίνει για το καλό μας και την ασφάλειά μας. Θα έπρεπε να τους ρίχνουμε κομμάτια τσιμέντο στο κεφάλι. Γι’ αυτό μου προκαλεί ανατριχίλα η ορολογία της νέας πολιτικής. Απορρίπτει κάθε ουσιαστική πολιτική συζήτηση για χάρη απροσδιόριστων αξιών και υπερβατικών πεποιθήσεων. Κενών λέξεων που χρησιμοποιήθηκαν στο διάβα της ιστορίας σαν σηματοδότες του δρόμου προς τη μισαλλοδοξία και τον εξτρεμισμό. Οφείλουμε να τις καταπολεμήσουμε, όχι με υπουργικά διατάγματα, αλλά με τη δύναμη των επιχειρημάτων.