«Είμαι o καλλιτέχνης της ομορφιάς, της συγχορδίας του σώματος, του πνεύματος και της ψυχής». Ετσι περιέγραφε στα 1973 ο γηραιός πλέον Αρνο Μπρέκερ τον εαυτό του. Ο Μπρέκερ έμεινε στην ιστορία σαν ο αγαπημένος γλύπτης του Χίτλερ και κατ’ επέκταση ως ο πλέον γνωστός Γερμανός γλύπτης του περασμένου αιώνα. Ο Μπρέκερ γνώρισε μεγάλες δόξες την περίοδο του εθνικοσοσιαλισμού και μαζί με τον επίσης πολύ αγαπημένο αρχιτέκτονα του Χίτλερ, τον Αλμπερτ Σπέερ, θα έχτιζαν και θα κοσμούσαν με τα έργα τους τη νέα Γερμανία. Η ιστορία όμως ως γνωστόν τα έφερε διαφορετικά και μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Μπρέκερ, όπως άλλωστε συνέβη και με εκατομμύρια άλλους Γερμανούς, κρίθηκε από το δικαστήριο απλός «συνοδοιπόρος» του καθεστώτος. Του επιβλήθηκε ένα πρόστιμο 100 μάρκων, το οποίο και εξόφλησε. Αυτό όμως από το οποίο δεν κατάφερε ποτέ να απαλλαγεί ήταν η ρετσινιά του ναζιστή καλλιτέχνη που ξεπούλησε τη συνείδησή του για να πάρει τα μεγαλύτερα συμβόλαια που είχε δώσει ποτέ το γερμανικό κράτος σε καλλιτέχνη ώστε να κοσμήσει με τα μνημειώδη σε όγκο έργα του την καγκελαρία και πολλά άλλα δημόσια κτίρια. Ο ίδιος ο Χίτλερ παρενέβη μάλιστα, ούτως ώστε ο Μπρέκερ να μην πληρώνει φόρο περισσότερο από 15%, ενώ παρασημοφορήθηκε με τη ανώτατη διάκριση του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος «για τον μεγαλύτερο γλύπτη της εποχής μας».
Ηταν πράγματι μεγάλος καλλιτέχνης ο Μπρέκερ ή απλά ένας οπορτουνιστής; Το θέμα χρειάζεται κουβέντα σκέφθηκε ο Ρούντολφ Κόνραντες, ιστορικός τέχνης, και διοργάνωσε την έκθεση με τον τίτλο «Προς συζήτησιν: ο γλύπτης Αρνο Μπρέκερ» στο διώροφο ρουστίκ κτίριο ενός μικρού και κατά τα άλλα όχι ιδιαίτερα γνωστού μουσείου στην πόλη Σβερίν της Ανατολικής Γερμανίας.
Το Schleswig-Holstein Haus φιλοξενεί μέχρι τις 22 Οκτωβρίου 70 έργα του Μπρέκερ και είναι η πρώτη φορά μετά τον πόλεμο που γίνεται αναδρομική έκθεση αφιερωμένη στον αμφιλεγόμενο αυτόν καλλιτέχνη σε αυτή την έκταση. Γιατί μπορεί το έργο του Μπρέκερ μετά το τέλος του πολέμου να μη βρήκε μια φιλόξενη θέση σε γκαλερί, μουσεία και διεθνείς εκθέσεις, ο ίδιος πάντως συνέχισε να συγχρωτίζεται με ισχυρούς πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες αλλά και καλλιτέχνες και να φιλοτεχνεί τα πορτρέτα τους. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται ο Λούντβιχ Ερχαρντ, πρώην καγκελάριος και επί σειρά ετών υπουργός Οικονομικών, υπεύθυνος για το λεγόμενο γερμανικό «οικονομικό θαύμα», ο Κόνραντ Αντενάουερ, ο πρώτος ομοσπονδιακός καγκελάριος μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο συλλέκτης Πέτερ Λούντβιχ, αλλά και ο Σαλβαντόρ Νταλί, ενώ επιστήθιος φίλος του επί σειρά ετών ήταν ο Γάλλος συγγραφέας και ακαδημαϊκός Ζαν Κοκτό.
«Ποτέ δεν με είχε απασχολήσει η περίπτωση του Μπρέκερ, μέχρι που πριν από λίγα χρόνια διοργανώσαμε μια έκθεση για τον Κοκτό, αυτό το ίνδαλμα του μοντερνισμού, και διαπίστωσα ότι τον συνέδεε μια μακρόχρονη φιλία με τον Μπρέκερ. Αυτή ήταν και η αφορμή να κάνω την έκθεση και να ασχοληθώ μαζί του», λέει ο επιμελητής Ρούντολφ Κόνραντες.
Διχάζει η έκθεση
Η ενασχόλησή του με τον Μπρέκερ πάντως κατάφερε να προσελκύσει χιλιάδες τουρίστες στο Schleswig-Holstein Haus, ο κατάλογος να εξαντληθεί μέσα στις πρώτες κιόλας μέρες και να πρέπει να ξανατυπωθεί, ενώ όλα τα έγκυρα γερμανικά ΜΜΕ ασχολήθηκαν με το θέμα, λες και η γλυπτική μετατράπηκε ξαφνικά σε ύψιστο εθνικό θέμα, όπως παρατηρούσε σκωπτικά η συντηρητική εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Ζeitung.
Οπως και να έχουν πάντως τα πράγματα, το σίγουρο είναι πως η έκθεση διχάζει. Στο πρόσωπο του λογοτέχνη νομπελίστα Γκίντερ Γκρας βρήκε έναν υποστηρικτή, ο οποίος πιστεύει πως είναι μια καλή ευκαιρία να αντιπαρατεθεί η Γερμανία και πάλι με το παρελθόν της και να επεξεργαστεί την ιστορία της. Από την άλλη πλευρά, ο Κλάους Στεκ, πρόεδρος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών στο Βερολίνο, σε ένδειξη διαμαρτυρίας αρνήθηκε να γίνει η δική του έκθεση το 2007 στο Schleswig-Holstein Ηaus.
Η διευθύντρια του γειτονικού κρατικού μουσείου του Σβερίν Κορνέλια φον Μπερσβόρντι Βαλραμπέι ζήτησε τη ματαίωση της έκθεσης, μια και κατά τη γνώμη της το έργο του Μπρέκερ δεν παρουσιάζει απολύτως κανένα καλλιτεχνικό ενδιαφέρον. Η επίσημη πολιτεία, πάντως, αντιμετωπίζει το θέμα με νηφαλιότητα και σύμφωνα με δηλώσεις τοπικών πολιτικών παραγόντων «ήταν αναμενόμενο ότι θα υπάρξουν αντιδράσεις».
Καταστράφηκε το 90%
Το 90% του έργου του Μπρέκερ καταστράφηκε από Αμερικανούς και Ρώσους όταν τελείωνε ο πόλεμος. Στο Σβερίν δεν εκτίθενται παρά μια σειρά από μικρότερα έργα από μπρούντζο και μάρμαρο, από τα νεανικά ήδη χρόνια του Μπρέκερ. Αυτά τα πρώτα έργα είναι περισσότερο αφαιρετικά και πιο ενδιαφέροντα, όπως για παράδειγμα το πορτρέτο ενός νεαρού τσιγγάνου «Romanichel» του 1929. Τα γλυπτά που παρουσιάζονται στην έκθεση στην πλειονότητά τους είναι δάνεια της χήρας του Μπρέκερ, ενώ όσον αφορά τις πολιτικές πεποιθήσεις του γλύπτη η κυρία Σαρλότ Μπρέκερ κρατάει ερμητικά κλειστά τα αρχεία του συζύγου της, μην επιτρέποντας ακόμα και σε επιστήμονες να τα μελετήσουν.
Με αφορμή το γεγονός αυτό η εφημερίδα Tageszeitung του Βερολίνου επισημαίνει: «Προφανώς το Schleswig-Holstein Haus δεν διαθέτει ούτε τα επιστημονικά ούτε τα οικονομικά μέσα ούτε το έμψυχο υλικό, για να προσφέρει μια κριτική επεξεργασία της ιστορίας. Κάτι που διαφαίνεται και από τον κατάλογο, όταν αναφέρεται πως ο Μπρέκερ το 1981 πήρε σαφείς αποστάσεις από τον εθνικοσοσιαλισμό. Γι’ αυτές τις δηλώσεις όμως δεν μας παραθέτει τεκμηριωμένες πληροφορίες και τέτοιου είδους απροσεξίες γίνονται αντιληπτές. Οπως αντιληπτός γίνεται γενικότερα και ένας χοντροκομμένος επαρχιωτισμός».
Οι αντίθετοι
Για έλλειψη πολιτικής παιδείας κατηγορεί την έκθεση και η μεγάλη εφημερίδα της Φρανκφούρτης Frankfurter Rundschau, ενώ η ελβετική Neue Zrcher Zeitung παρατηρεί: «Εάν προσέξει κανείς την πρώιμη φάση, τη φάση της δόξας και την ύστερη φάση δημιουργίας του Μπρέκερ καταλήγει στο εξής συμπέρασμα: ο Μπρέκερ δεν ήταν παρά ένας οπορτουνιστής. Προσπάθησε να προσαρμόσει ανά εποχές το στιλ του, να γίνει αρεστός. Αυτό που του επιρρίπτουν για μια αισθητική χωρίς ήθος είναι απολύτως αληθές».
«Η περίπτωση Αρνο Μπρέκερ είναι ένα μάθημα της γερμανικής ιστορίας και της ιστορίας της τέχνης. Ανήκει σε αυτό που αποκάλεσε κάποτε ο Βίλιμπαλντ Ζαουερλέντερ, αρχαιολογία της μνήμης», καταλήγει η εβδομαδιαία εφημερίδα Die Zeit, ενώ χαρακτηρίζει τα πορτρέτα των Ερχαρντ, Αντενάουερ, Λούντβιχ, Νταλί και Αλ Σαντάτ που παρουσιάζονται στην έκθεση σαν το καλλιτεχνικό Βατερλό του Μπρέκερ.
Τέλος, η εβδομαδιαία πολιτική επιθεώρηση Der Spiegel επισημαίνει πως ο Μπρέκερ δεν έχαιρε ποτέ πραγματικά καλλιτεχνικής εκτίμησης και γι’ αυτόν τον λόγο τα μουσεία δεν τον εξέθεταν. Αν ο Αρνο Μπρέκερ έμεινε γνωστός στην ιστορία, αυτό το οφείλει μόνο στο πολιτικό του παρελθόν, ενώ θεωρεί την έκθεση μια τουριστική ατραξιόν.
Και οι υπέρμαχοι
Δεν είναι αλήθεια όλα αυτά, πιστεύουν αντίθετα οι θαυμαστές του έργου του Γερμανού γλύπτη, ανάμεσά τους και οι άνθρωποι του μουσείου Μπρέκερ στο Νέρβενιχ κοντά στην Κολωνία.
Ο Μπρέκερ ήταν ένας σπουδαίος καλλιτέχνης αφιερωμένος στο έργο του και κέντρο της δουλειάς του ήταν ο άνθρωπος. Ο Σαλβαντόρ Νταλί ισχυριζόταν πως μαζί με τον Μπρέκερ και τον Φουξ αποτελούσαν τη χρυσή τριάδα της τέχνης. Από συνεντεύξεις του Μπρέκερ μαθαίνουμε επίσης πως ο αμφιλεγόμενος καλλιτέχνης δεν είχε μόνο καλλιτεχνικές ευαισθησίες, αλλά ήταν αυτός που έσωσε τον Πικάσο, όταν κινδύνεψε το 1943 να συλληφθεί στο Παρίσι. Ο Μπρέκερ ζήτησε τότε ειδική ακρόαση στην Γκεστάπο στο Βερολίνο, ενώ προηγουμένως είχε περάσει μια άυπνη νύχτα μέχρι τελικά, χρησιμοποιώντας ο ίδιος λεκτικά κόλπα, να καταφέρει να αποσπάσει από τον υπεύθυνο ότι οι Γερμανοί δεν θα πείραζαν τον σημαντικότερο εικαστικό καλλιτέχνη της εποχής μας.
Η έκθεση Μπρέκερ στο Σβερίν έχει κάθε λόγο πάντως να αισθάνεται δικαιωμένη. Η υπόθεση απασχόλησε, δίχασε και ανέδειξε τελικά πόσο λίγο έχει επουλωθεί το τραύμα του πολέμου στη Γερμανία, 61 χρόνια μετά το τέλος του. Το έργο του Μπρέκερ που απέμεινε σαφώς και δεν είναι αντιπροσωπευτικό και σίγουρα ποτέ δεν θα κριθεί από την ιστορία μόνο ως καλλιτέχνης. Οι πολιτικές του επιλογές, είτε το ήθελε αργότερα είτε όχι, τον σφράγισαν για πάντα.
Ανάμεσα στο Ντίσελντορφ, το Βερολίνο και το Παρίσι
Ο Αρνο Μπρέκερ γεννήθηκε στις 19 Ιουλίου του 1900 στο Ελμπερφέλντ. Ο πατέρας του ήταν λιθοξόος. Σπούδασε από το 1920 έως το 1925 στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Ντίσελντορφ. Από το 1924 ξεκίνησε μια περίοδος συχνών ταξιδιών και μακράς παραμονής στο Παρίσι. Εκεί θα γνωρίσει το έργο του Ροντέν, από το οποίο -όπως λέει- θα εμπνευστεί, ενώ αργότερα θα γίνει μαθητής του Μαγιόλ με τον οποίο θα διατηρήσει και στενή φιλία.
Στα χρόνια του Παρισιού θα γνωρίσει την πρώτη του γυναίκα, την Ελληνίδα Δήμητρα Μεσσάλα, την οποία θα παντρευτεί αρκετά χρόνια αργότερα, το 1937, και για την οποία υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες. Το ζευγάρι δεν θα αποκτήσει παιδιά, ενώ η όμορφη Δήμητρα αφιερώνεται μέχρι τον θάνατό της, το 1956, στο να προάγει και να στηρίζει το έργο του συζύγου της. Είναι η μόνη που θα έχει πάντα ελεύθερη είσοδο στο εργαστήριό του. Η Δήμητρα Μεσσάλα αναλαμβάνει να τακτοποιεί όλα τα πρακτικά θέματα ακόμα και το να βρίσκει μοντέλα για τον σύζυγό της, ώστε αυτός να δουλεύει απερίσπαστος. Μέσα από τις διηγήσεις του Μπρέκερ μαθαίνουμε ότι η Δήμητρα είναι τρυφερή και δυναμική. Είναι αυτή που οδηγεί το αμάξι και τον Μπρέκερ στην Αλμπρεχτστράσε, όπου βρίσκονταν τα κεντρικά της Γκεστάπο στο Βερολίνο, ώστε να σώσουν τη ζωή του Πικάσο. Σε κάποιους σπάνιους καταλόγους βλέπουμε το πορτρέτο της Δήμητρας που φιλοτέχνησε το 1933, ενώ στον ίδιο κατάλογο υπάρχουν ακόμα δύο πορτρέτα Ελλήνων: του συλλέκτη Νίκου Μαζαράκη, φιλοτεχνημένο το 1931, και της ζωγράφου Ιριδος Λογοθετοπούλου, φιλοτεχνημένο το 1942/1943.
Ο Μπρέκερ θα επιστρέψει οριστικά στο Βερολίνο το 1937, όπου θα διδάξει μέχρι το 1945 στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της γερμανικής πρωτεύουσας. Εν τω μεταξύ, έχει αναλάβει σημαντικές παραγγελίες με τη διαμεσολάβηση του Χίτλερ. Μετά τον πόλεμο θα αναζητήσει τις επαφές του και πάλι στη Γαλλία και το 1958 θα παντρευτεί, για δεύτερη φορά, με τη Σαρλότ Κλούγκε με την οποία θα αποκτήσει και δύο παιδιά σε μεγάλη πια ηλικία. Θα ξαναφτιάξει το ατελιέ του στο Παρίσι, το 1960. Το 1983 ιδρύεται στη Νέα Υόρκη η εταιρεία «Arno Breker Society International». To 1991 o Μπρέκερ πεθαίνει στο Ντίσελντορφ.