Η πρώτη μεγάλη επιστημονική ανάλυση της «Μόνα Λίζα» τα τελευταία 50 χρόνια αποκάλυψε ορισμένα αναπάντεχα μυστικά, όπως ενδείξεις ότι ο Λεονάρντο ντα Βίντσι άλλαξε γνώμη για τη σύνθεση. Φωτογραφίες, που τραβήχτηκαν με αόρατο υπεριώδες φως και ειδική φωτογραφική μηχανή, δείχνουν ότι τουλάχιστον μία από τις λεπτομέρειες αυτές βρισκόταν σε κοινή θέα, σύμφωνα με την έκθεση Γάλλων και Καναδών επιστημόνων.
Το μοντέλο του Λεονάρντο ντα Βίντσι για τη δημιουργία του σπουδαίου έργου τον 16ο αιώνα πιστεύεται ότι ήταν η Λίζα Τζεραρντίνι, σύζυγος εμπόρου μεταξιού από τη Φλωρεντία. Η Λίζα είχε ποζάρει αρχικά φορώντας μεγάλη διαφανή κάπα, πάνω από το φόρεμά της. Στο φυσικό φως, μέρος της κάπας από τούλι είναι ορατό στην κάτω δεξιά γωνία του πίνακα, αλλά μοιάζει να αποτελεί απλό μέρος του φόντου.
Η κάπα και το βέλο
«Μπορείς να το δεις, αν ξέρεις για τι ψάχνεις», λέει ο Μπρουνό Μοτέν, επικεφαλής του Τμήματος Ερευνας και Συντήρησης των Μουσείων της Γαλλίας.
Ο κ. Μοτέν εκτιμά ότι τέτοια διάφανα ρούχα φορούσαν συνήθως γυναίκες σε κατάσταση εγκυμοσύνης ή λεχώνες στην Ιταλία του 16ου αιώνα. Η παρουσία τού φορέματος στη «Μόνα Λίζα» επιβεβαιώνει μάλιστα και παλαιότερες μελέτες, που ήθελαν τον πίνακα να έχει φιλοτεχνηθεί, ώστε να γιορτάζει τη γέννηση του τρίτου παιδιού της Λίζα Τζεραρντίνι. Οι φωτογραφίες με τη βοήθεια της ειδικής μηχανής έδειξαν επίσης ότι μέρος των μαλλιών τού μοντέλου είχαν δεθεί σε μικρό κότσο, καλυμμένο με βέλο.
«Αυτό δεν είναι περίεργο. Το βέλο ήταν κοινό στις γυναίκες του 16ου αιώνα», λέει ο κ. Μοτέν. Οι πολλοί αιώνες έκθεσης του έργου το κάλυψαν με παχύ στρώμα φούμου, που σκέπασε πολλές από τις λεπτομέρειες. «Βλέπουμε πολλές μικρές λεπτομέρειες, που αποδεικνύουν ότι το έργο αυτό είναι ακόμη πιο εκπληκτικό από όσο νομίζαμε μέχρι σήμερα» λέει ο Τζον Τέιλορ, ειδικός της συντήρησης στο Εθνικό Κέντρο Ερευνών του Καναδά. Ο κ. Μοτέν εξήγησε ότι δύο τμήματα των ρούχων έπαψαν να είναι ορατά, εξαιτίας της συντήρησης του πίνακα με διάφορα βερνίκια, από πολλές γενιές συντηρητών.
Αν και η Μόνα Λίζα έγινε διάσημη χάρη στο ήρεμο, αινιγματικό χαμόγελό της, η πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι η διαδικασία της δημιουργίας του έργου δεν ήταν πάντα τόσο αρμονική. Οι νέες φωτογραφίες δείχνουν για παράδειγμα, ότι το ένα από τα χέρια της σχημάτιζε γροθιά σε αρχική εκδοχή του έργου και δεν είχε τη χαλαρή στάση που βλέπουμε σήμερα. «Εμοιαζε σαν να είναι έτοιμη να σηκωθεί από την καρέκλα», λέει ο κ. Μοτέν.
Ο Ντέιβιντ Ρόζαντ, ιστορικός της Αναγεννησιακής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, αναφέρει ότι δεν αισθάνεται καμία έκπληξη για το γεγονός ότι η Μόνα Λίζα κρύβει μυστικά. «Πρόκειται για ένα έργο ζωγραφικής, το οποίο δεν καθαρίστηκε ποτέ και είναι απίστευτα βρώμικο. Αυτό ακριβώς θα περίμενε κάποιος», εξηγεί ο δρ Ρόζαντ.
Για λόγους ασφαλείας, όμως, οι ερευνητές έχουν σπανιότατα την ευκαιρία να δουν από κοντά το έργο, καθώς αυτό φυλάσσεται πίσω από προθήκη αλεξίσφαιρου γυαλιού. Ο κ. Μοτέν, του οποίου το εργαστήριο βρίσκεται στο εσωτερικό του Λούβρου, αποκαλύπτει ότι η «Μόνα Λίζα» εξετάσθηκε διεξοδικά για τελευταία φορά το 1956, ύστερα από περιστατικό βανδαλισμού της από παράφρονα.
Μεταξύ πολλών τεχνολογικών συστημάτων τελευταίας τεχνολογίας, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν νέα κάμερα λέιζερ, καναδικής κατασκευής, ώστε να δημιουργήσουν εξαιρετικά λεπτομερή τρισδιάστατη απεικόνιση του έργου.
Η απεικόνιση αυτή αποκαλύπτει ότι αν και η «Μόνα Λίζα» είναι ηλικιωμένη και βρώμικη, δεν είναι ιδιαίτερα εύθραυστη, όπως όλοι νόμιζαν μέχρι σήμερα. «Εχουμε πολύ καλή εικόνα της φυσικής κατάστασης του πίνακα», λέει ο κ. Τέιλορ. Παρότι η ξύλινη επιφάνεια, πάνω στην οποία ζωγράφισε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, είναι σκεβρωμένη σε ορισμένα σημεία, η τρισδιάστατη απεικόνιση δείχνει ότι είναι σε καλή κατάσταση και ότι τα χρώματα παραμένουν καλά προσκολλημένα στην επιφάνεια.
Το «σκανάρισμα» του πίνακα
Το τρισδιάστατο σκάνερ αποτελεί παραλλαγή εξοπλισμού, τον οποίο χρησιμοποίησαν Αμερικανοί αστροναύτες, νωρίτερα αυτό τον μήνα, για να ελέγξουν το κέλυφος του διαστημικού λεωφορείου για τυχόν ζημιές, πριν το «Ατλάντις» επιστρέψει στη Γη. Η καναδική ερευνητική ομάδα, που έχει συνεργασθεί με μουσεία σε όλο τον κόσμο από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, σχεδίασε πρότυπο ηλεκτρονικού υπολογιστή, με την ικανότητα απεικόνισης μικροσκοπικών λεπτομερειών σε έργα τέχνης.
Οι εικόνες που δημιούργησε το επαναστατικό σύστημα, ύστερα από δύο ημέρες μελέτης του έργου το 2004, όταν το Λούβρο παρέμεινε κλειστό για τα απογεύματα, είναι τόσο λεπτομερείς που χρειάστηκε να κατασκευασθούν ειδικές οθόνες-μόνιτορ, για να γίνει δυνατή η απεικόνισή τους.
Οι ερευνητές ελπίζουν ότι η νέα αυτή ικανότητα του εξοπλισμού, για μέτρηση και αναπαραγωγή απειροελάχιστων λεπτομερειών, θα δώσει τη δυνατότητα σε πανεπιστημιακούς και συντηρητές να επιλύσουν απορίες αιώνων σχετικά με την τεχνική «σφουμάτο» της ζωγραφικής του Λεονάρντο ντα Βίντσι, που του επέτρεψε να δημιουργεί πίνακες χωρίς ορατές πινελιές.
Ο κ. Τέιλορ αναφέρει ότι το «σκανάρισμα» της Μόνα Λίζα έδειξε, όπως αναμενόταν, ότι ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε με τη χρήση πολλών αλληλοκαλυπτόμενων και πολύ λεπτών στρωμάτων χρώματος. Ο κ. Μοτέν λέει ότι πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι ο Λεονάρντο ζωγράφισε πρώτα τα φωτεινά σημεία του έργου, προτού προχωρήσει στα σκοτεινά σημεία. Ανάγλυφος χάρτης της Μόνα Λίζα, που έγινε με τη βοήθεια των δεδομένων του σκάνερ, δείχνει ότι το σκοτεινό σημείο γύρω από το στόμα και τα μάτια του μοντέλου, διαθέτουν τα παχύτερα στρώματα χρώματος. Αλλες σκοτεινές περιοχές, όμως, είναι σχετικά λεπτές.
Ο κ. Μοτέν πιστεύει ότι η μελέτη των δεδομένων θα οδηγήσει στην αποκάλυψη κι άλλων μυστικών του διάσημου έργου. «Θέλω ακόμη να μάθω πώς ακριβώς ζωγραφίστηκε ο πίνακας», λέει ο Γάλλος συντηρητής.