Χαμηλά στη Σοφοκλέους, σμίγουν δύο κόσμοι. Για να φτάσεις στη νεοϋρκέζικης αισθητικής γκαλερί Xippas – εκτυφλωτικό λευκό στους τοίχους, μινιμαλιστικό ντιζάιν, αστική μελαγχολία από τα παράθυρα – κάνεις transit στην Ασία. Περνάς ανάμεσα από δεκάδες Πακιστανούς που συνωστίζονται στο πεζοδρόμιο και η μυρωδιά του κάρι σού καίει τα ρουθούνια, καθώς αναβαίνεις τα σκαλιά της αίθουσας τέχνης. Με ελαφρά αίσθηση αποπροσανατολισμού, τα μάτια καρφώνονται ξαφνιασμένα στις φωτογραφίες της Rineke Dijkstra, που συνεκθέτει αυτήν την περίοδο με τον Γερμανό Thomas Struth. Η διάσημη Ολλανδέζα φωτογράφος μάς περιμένει εκεί, πρόθυμη να απαντήσει στις ερωτήσεις μας. Αρκεί να μην της στερήσουμε από το λιγοστό χρόνο παραμονής στην Αθήνα, τη βουτιά που θέλει να κάνει στη Λίμνη της Βουλιαγμένης. Από τους σταρ της γενιάς της, η Dijkstra έχει «κλινική» αντιμετώπιση στη φωτογραφία. Εμμένει στην αποτύπωση της λεπτομέρειας, απογυμνώνει τα πρόσωπά της από το περιβάλλον και επιλέγει με προσοχή τους ανώνυμους ήρωές της: μητέρες που μόλις γέννησαν με τα νεογέννητα βρέφη τους, ταυρομάχοι με αιματοβαμμένα τα λουσάτα ρούχα τους, έφηβοι που ποζάρουν αδέξια και ντροπαλά σε παραλίες με φόντο τον ουρανό. Χωρίς φθηνούς συναισθηματισμούς, αλλά με το ψύχραιμο μάτι του ανατόμου, η Dijkstra μας βάζει στον κόσμο τους την την ίδια ώρα που αυτοί μπαίνουν στο δικό μας.
Στην Αθήνα παρουσιάζονται έργα της με αγόρια και κορίτσια που μόλις κατατάχθηκαν στον ισραηλινό στρατό. Με τη στολή, το όπλο στα χέρια και την αβεβαιότητα στα μάτια. Παράλληλα, παρακολουθούμε μέσα από τις λήψεις της μια νεαρή κοπέλα από τη Βοσνία που ζει στην Ολλανδία, να ενηλικώνεται. Η φωτογράφος την απαθανατίζει σταθερά κάθε δύο χρόνια, καταγράφοντας την ενταξη της στη δυτική κοινωνία. Φιγούρες άγουρες, και ευάλωτες με αφτασίδιωτη απλότητα: «Η ουσία των φωτογραφιών μου αποκαλύπτεται πάντοτε μέσα από τις λεπτομέρειες. Η στάση του σώματος, των χεριών, των ποδιών δεν είναι σκηνοθετημένες», μας εξηγεί η καλλιτέχνις. «Η φυσικότητα με την οποία ποζάρει κανείς γίνεται η ταυτότητά του. Είναι μια δήλωση για τον χαρακτήρα, τις πεποιθήσεις ακόμα και την ψυχολογική του φάση. Το πρόβλημα είναι να πετύχεις αυτήν την αποφασιστική στιγμή που συμπικνώνει όλα αυτά τα μαγικά στοιχεία. Οσο και να προσπαθήσεις να την εκμαιεύσεις, να την εκβιάσεις δεν γίνεται. Πρέπει να το θέλει ο φωτογραφιζόμενος. Να ‘χει την περιέργεια να με γνωρίσει τόσο όσο θέλω να τον γνωρίσω και εγώ. Η φωτογραφία δεν είναι τίποτε αλλο παρά μια συνάντηση ανάμεσα σε δύο ανθρώπους».
Ατέλειωτο ταξίδι
Η Dijkstra δεν σταματά να ταξιδεύει. Από τα υψίπεδα του Γκολάν μέχρι την μεταπολεμική Βοσνία και από την Αμερική μέχρι την Πολωνία, βρίσκει πρόσωπα που «γράφουν» στον φακό και τα μάτια μας, χωρίς να κυνηγά τον εντυπωσιασμό: «Απολαμβάνω την ελευθερία του φωτογράφου κάθε στιγμή. Το απόλυτο δικαίωμα που μου δίνει η δουλειά μου να εισδύω στο περιβάλλον των ανθρώπων, να πηγαίνω στα πιο απίθανα μέρη της γης, να τρυπώνω εκεί όπου οι άλλοι δεν μπορούν να μπουν. Βέβαια αυτό έχει και το τίμημά του. Ο χρόνος που αφιερώνω στην προσωπική μου ζωή είναι λίγος. Δεν έχω κάνει παιδιά, βλέπω ελάχιστα τον άντρα μου. Ακόμα και αν είχα ένα κατοικίδιο δεν θα προλάβαινα να το φροντίσω», μας εξομολογείται.
Η φωτογράφος νιώθει συχνά πιο πολύ παρατηρητής παρά καλλιτέχνης: «Δεν περνιέμαι για γενναία. Ισως γι’ αυτό μου αρέσει να φωτογραφίζω ανθρώπους που βρίσκονται σε μεταβατική περίοδο, όπως η εφηβεία ή σε κάποια συναισθηματική έξαρση, όπως η πρώτη ημέρα στον στρατό ή οι πρώτες ώρες μετά τον τοκετό. Αναρωτιέμαι, τι είναι αυτό που μας δίνει δύναμη. Τα χρήματα; Η προσωπικότητα; Οι άλλοι; Η τυφλή πίστη στη ζωή; Η αποδοχή της δύσκολης κατάστασης; Δεν έχει σημασία τελικά. Ολες οι δυνάμεις αφυπνίζονται μπροστά στα εμπόδια».
Παρατηρητής της ζωής
Η φωτογράφος διερευνά τις πολιτιστικές διαφορές, αλλά εν τέλει αναδεικνύει τις ομοιότητες των ατόμων: «Οι γυναίκες που μόλις γέννησαν έχουν το ίδιο βλέμμα. Δεν έχει σημασία αν είναι Δανέζες ή Ελληνίδες. Δεν εννοώ αυτό το ροζ σύννεφο της πρώτης επίσημης φωτογραφίας του μαιευτηρίου, αλλά τις λήψεις όπου η μαμά και το μωρό είναι ακόμα σε εξάντληση από τη συγκλονιστική διαδικασία της γέννας. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να δεις μια εικόνα, να διαβάσεις μια φωτογραφία. Κάτω από την τεχνητή ομορφιά της διαφήμισης, είναι η αληθινή ομορφιά της ζωής. Εκείνων που αναπνέουν δίπλα μας. Σε ανταμείβουν με την παρουσία τους, σε μαθαίνουν κάτι για την τέχνη της ζωής. Νιώθω τυχερή που μπορώ να αντιλαμβάνομαι πράγματα, τα οποία περνάνε απαρατήρητα στους περισσότερους. Ισως αυτό να είναι το χάρισμα του φωτογράφου».
Ψυχρά ντοκουμέντα
Οι λήψεις της Dijkstra μοιάζουν συχνά ψυχρά ντοκουμέντα. Είναι όμως εύγλωττες, καθαρές, αυθεντικές: «Δεν έχω σκοπό να κινητοποιήσω τον ψυχολογικό μηχανισμό των θεατών, αλλά να τους αφήσω τον χώρο που χρειάζεται να συνδεθούν με τον άνθρωπο που έχω φωτογραφίσει. Ισως θέλω να μιλήσω για τη μοναξιά. Οσο και αν αγαπάμε κάποιον είναι τελικά αδύνατον να μπούμε στη θέση του και να βιώσουμε τον κόσμο με τα μάτια του και την ψυχή του. Να τον κατανοήσουμε σε βάθος. Μπορούμε να το κάνουμε αυτό μόνο για τον εαυτό μας. Είμαστε μόνοι μας, είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι».
Αλλες φορές τα έργα της θυμίζουν ολλανδική ζωγραφική περασμένων αιώνων, με τον ουρανό να κλέβει την παράσταση: «Θα ήταν αδύνατον να έχω μεγαλώσει σε αυτά τα μέρη και να μην έχουν περάσει στο DNA μου ο Βερμέερ ή ο Ρέμπραντ. Ο,τι βλέπουμε γύρω μας, μας προδιαγράφει».
Πολυβραβευμένη φωτογράφος
Η Rineke Dijkstra (προφέρεται Ντέικστρα) γεννήθηκε το 1959 στην Ολλανδία. Εχει βραβευτεί πολλές φορές, ενώ έχει παρουσιάσει τα έργα της σε μερικά από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου. Ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με ανθρώπινα πορτρέτα. Το φόντο των έργων της είναι πάντα μινιμαλιστικό, ενώ οι φωτογραφιζόμενοι κοιτούν κατάματα τον φακό. Αποφεύγει τις πολύπλοκες συνθέσεις, δίνοντας έμφαση στην ουσία, την απλότητα και την ντοκουμενταρίστικη καταγραφή του μοντέλου. Η αγαπημένη της θεματολογία εστιάζεται σε μεταιχμιακές, κρίσιμες καταστάσεις. Στην Ελλάδα έχουμε δει έργα της σε εκθέσεις του ιδρύματος ΔΕΣΤΕ. Η έκθεσή της στην γκαλερί Xippas (Σοφοκλέους 53δ) θα διαρκέσει ώς τις 24 Φεβρουαρίου.