Οσοι γεννήθηκαν πριν από το 1960 ήσαν, όταν έπεσε η Χούντα, πολύ μεγάλοι για να επωφεληθούν από την άνοιξη που έζησε το παιδικό βιβλίο στα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, με πρωταγωνιστές τις εκδόσεις Κέδρος και Θεμέλιο και «σημαιοφόρους» τις Αλκη Ζέη και Ζωρζ Σαρρή. Οι δυο τους εισήγαγαν τα -υπερήμερα από χρόνια- καινά δαιμόνια σε ένα χώρο που οριζόταν μέχρι τότε από «σκληρά παραδοσιακές», ακλόνητες συντεταγμένες: Δέλτα, Καρκαβίτσας, Παπαδιαμάντης, Βενέζης από τους Ελληνες, Βερν, Κρόνιν, αλλά και Μικρές Κυρίες και Πολυάννες (για τα κορίτσια), λίγη Μπλάιτον, Δουμάς, Ουγκώ, όσο επέτρεπαν οι μεταφράσεις που κυκλοφορούσαν και, βεβαίως, τα απαραίτητα «Κλασικά Εικονογραφημένα», ο «Μικρός Ηρωας», ο «Μικρός Καουμπόης», ο «Μπλεκ», οι «Μανίνες» και οι «Κατερίνες»… Τα καινά δαιμόνια δεν ήσαν άλλα από τις ιδέες της Αριστεράς και την -απαγορευμένη μέχρι τότε- ιστορία της αλλά και ένας διαφορετικός τρόπος γραφής που επηρέασε, όχι πάντα επιτυχώς, τη μετέπειτα ελληνόφωνη παραγωγή. Η άνοστη, π.χ., απομίμηση του έξυπνα «παιδιάστικου» ύφους τους και η άγαρμπη πολιτική ορθότητα πάσης φύσεως, που έγιναν κατόπιν -και μέχρι σήμερα- του συρμού στην «ποιοτική» παιδική βιβλιογραφία, θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο ειδικής συζήτησης· εδώ θα σταθούμε σε κάτι άλλο.
Παιδαγωγικά αντιπολεμικό
Μαζί με την πρωτότυπη παραγωγή των Ζέη και Σαρρή, είδαν την ίδια εποχή το φως της δημοσιότητας παρόμοιου ύφους και περιεχομένου ξενόγλωσσα βιβλία σε μετάφραση των δύο Ελληνίδων αλλά και άλλων έγκριτων συγγραφέων όπως οι Τσίρκας και Βρεττάκος. Θα υπερασπιζόμασταν άραγε σήμερα τα βιβλία αυτά; Τα καταβροχθίσαμε άλλοτε με τον ενθουσιασμό μιας εποχής που έδινε την ψευδαίσθηση ότι ανέτελλε, ενώ στην πραγματικότητα έδυε – αυτή ήταν η απάτη με την οποία η ιστορία προίκισε, αναίμακτα πάντως, τη δική μας, καθόλου ηρωική γενιά. Ενα βιβλίο, ωστόσο, αξίζει να διασωθεί από την αφάνεια: Ο τίτλος του στα ελληνικά είναι «Το Γαλάζιο Κύπελλο» (Κέδρος, 1974, μετάφραση από τα γαλλικά: Ζωρζ Σαρρή), ενώ στην πρωτότυπη γλώσσα, τα γιαπωνέζικα, λεγόταν «Οι Μικροί Ανθρωποι του Σπιτιού κάτω από το Δέντρο». Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1959, μεταφράστηκε στα γαλλικά το 1975 και ξανά το 1996· με αυτό η συγγραφέας Tomiko Inui (1924 – 2002) κέρδισε την ιαπωνική υποψηφιότητα για το βραβείο Αντερσεν 1961 (είχε βραβευθεί το 1957 με το ιαπωνικό Mainichi Publication Culture Αward).
Απευθύνεται σε παιδιά 10 ετών και άνω, ενώ «ακούγεται» ευχάριστα και από μικρότερα παιδιά που έχουν εθιστεί σε μακρύτερες αφηγήσεις (εξίσου αν όχι και περισσότερο καλοπερνάει ο αφηγητής…). Πρόκειται για φανταστική αφήγηση σε ιστορικό καμβά, την Ιαπωνία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μια γιαπωνέζικη οικογένεια αναλαμβάνει, στα χρόνια του πολέμου, να κρύψει και να φροντίσει μία βρετανικής καταγωγής οικογένεια «Μικρών Ανθρώπων», που ο καθένας τους χωράει στην παλάμη του χεριού μας. Γραμμένο ως παιδαγωγικά αντιπολεμικό μυθιστόρημα, το βιβλίο φιλοξενεί πολλαπλά περιεχόμενα που επιτρέπουν αντίστοιχες αναγνώσεις, πέραν της συγκυρίας. Η συγγραφέας δανείζεται φιγούρες ενός βρετανικού αφηγήματος, τους Μικρούς Ανθρώπους του «The Borrowers» της διάσημης Mary Norton (1903 – 1992), που έγινε σειρά για τη βρετανική τηλεόραση και ταινία του Χόλιγουντ. Ετσι, ένα ιαπωνικό λογοτέχνημα προσλαμβάνει και μεταδίδει φιγούρες ενός δημοφιλούς έργου της δυτικής κουλτούρας, ενώ οι μικροί Ιάπωνες γίνονται υπερασπιστές των αδύναμων, διαφορετικών, αλλοδαπών αλλά και ιερών φιλοξενουμένων τους.
Η μαγεία της καθημερινότητας
Στην πορεία, οι μικροσκοπικοί Βρετανοί θα βρεθούν στο ίδιο «στρατόπεδο» με τα υπό εξαφάνιση αγρίμια του ζωολογικού κήπου του Τόκιο, των λευκών περιστεριών με τους γνωστούς φιλειρηνικούς συμβολισμούς, και θα συναντηθούν με τον Αμανέ-Ζακού, το «ομόλογό» τους μικρό ξωτικό της ιαπωνικής παράδοσης. Το «Γαλάζιο Κύπελλο» θεωρήθηκε ότι εισήγαγε στην Ιαπωνία τη «μαγεία της καθημερινότητας», ένα γοητευτικό μοτίβο στην παγκόσμια σύγχρονη τέχνη. Πρόκειται, πέρα από το προφανές αντιπολεμικό μήνυμα -που θα αργήσει πολύ να χάσει την επικαιρότητά του…- για ένα μικρό αφηγηματικό αριστούργημα. Οι χαρακτήρες είναι πλήρεις, αληθινοί, αντιφατικοί, η πραγματικότητα με την οποία αναμετρούνται γοητευτική αλλά και δύσβατη· υπάρχει φαντασία αλλά όχι ψέμα, παραμύθι αλλά όχι απλουστεύσεις. Τα παιδιά παραμένουν παιδιά χωρίς να παιδιαρίζουν αφύσικα: ζουν γοητευτικές περιπέτειες αλλά αναλαμβάνουν και ευθύνες. Βλέπουν θαύματα που παραμένουν ερμητικά για τους μεγάλους, καλούνται όμως να επιλύσουν διλήμματα, καμιά φορά σκληρά. Επιβιώνουν δυναμώνοντας, με κέρδη και απώλειες. Στον χρονικό ορίζοντα των παιδιών, οι πολιτισμοί επικοινωνούν, όχι όμως αβίαστα, οι παραδόσεις μπολιάζουν η μία την άλλη, στο τέλος το καλό ανταμείβεται και ανοίγει η προοπτική στο μέλλον αλλά δεν λείπουν και τα αθώα θύματα, δεν αποφεύγεται η μοναξιά του αποχωρισμού.
Αν το «Γαλάζιο Κύπελλο» ανήκει στα πρώτα εδέσματα που πιστοποίησαν πόσο εύγευστη είναι η ιαπωνο-δυτική χημεία, δεν έμελλε να είναι και το τελευταίο: στην ίδια παράδοση εγγράφεται ο γνωστός και στην Ελλάδα μεγαλοφυής καρτουνίστας Μιγιαζάκι. Οπως οι ταινίες του, έτσι και το -πολύ απλούστερο στη σύλληψη και στην εκτέλεση- βιβλιαράκι της Tomiko Inui αξίζει να διαβάζεται σήμερα, στο σπίτι αλλά και στα σχολεία· μάλιστα σήμερα ίσως περισσότερο από άλλοτε…