Τι συμβαίνει με τον Φιόντορ Ντοστογιέφσκι; Τι συμβαίνει με τον κλασικό μυθιστοριογράφο του 19ου αιώνα που όχι μόνο πολιτογραφήθηκε και «θεατρικός» κατά τη διάρκεια του 20ού χωρίς να έχει αφήσει πίσω του ούτε ένα θεατρικό, αλλά εισέρχεται… μπιτάτος (όπως τον χαρακτήρισε νεαρός ηθοποιός) και στον 21ο;
Οχι μόνο εξακολουθεί να διαβάζεται ο ζοφερός (έλεγαν κάποτε…) Ρώσος κλασικός, αλλά τα έργα του, πολυσέλιδα μυθιστορήματα ή νουβέλες, παρουσιάζονται τακτικά πλέον και από σκηνής διεθνώς -και στη χώρα μας, όπου αυτή τη στιγμή τρεις σημαντικοί άνθρωποι του θεάτρου μας ετοιμάζουν ισάριθμες παραστάσεις με έργα του ενώ μια τέταρτη παίζεται ήδη (Εγκλημα και τιμωρία στο Εσωθέατρο).
Ο κόσμος του Ντοστογιέφσκι, η «άβυσσος» που εκείνος μετά δέους και ελέους ανίχνευσε, φαίνεται ότι σήμερα είναι φανερή (αν μη τι άλλο) όσο ποτέ. Ο σύγχρονος κόσμος «εικόνα της είναι και της μοιάζει» -κι αυτό είναι η αιτία που προκαλεί τους ανθρώπους του θεάτρου να καταπιάνονται με το δυσχερέστατο εγχείρημα του ανεβάσματος στη σκηνή των τερατωδών μυθιστορημάτων του. Το βεβαιώνουν στην «Κ», καθένας με τον τρόπο του, η Μάγια Λυμπεροπούλου, ο Λευτέρης Βογιατζής και ο Στάθης Λιβαθινός οι οποίοι τον καιρό αυτό έχουν ξανοιχτεί στα βαθιά και παλεύουν να δαμάσουν σε θεατρική παράσταση τον αβυσσαλέο ντοστογιεφσκικό κόσμο.
Πρώτος ο Λιβαθινός ανεβάζει τις επόμενες μέρες στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, που ως γνωστόν διευθύνει, τον «Ηλίθιο», με τη γνωστή, εκλεκτή ομάδα των ηθοποιών της Πειραματικής. Θα ακολουθήσει ατομικό ρεσιτάλ του Βογιατζή με την «Ημερη», κοντά στο Πάσχα στο θέατρο της Οδού Κυκλάδων, και το καλοκαίρι, στο Φεστιβάλ Αθηνών, η Μάγια Λυμπεροπούλου θα παρουσιάσει το αποτέλεσμα της δουλειάς της επάνω στους «Δαίμονες» (Δαιμονισμένους) με έναν εκπληκτικό θίασο 22 λαμπρών ηθοποιών.
Αβυσσος άβυσσον… δεν καλεί
«Αβυσσος». Κοινή διαπίστωση και των τριών συνομιλητών μας για το ντοστογιεφσκικό όραμα του κόσμου -άβυσσος όμως που δεν «καλεί άβυσσον», αλλ’ αντίθετα αποζητά εναγωνίως φως και λύτρωση. «Αβυσσος που αποζητά μια τάξη, μια ηρεμία, ένα καταστάλαγμα, πράγμα που είναι και σημερινό αίτημα», λέει ο Λ. Βογιατζής «Υπάρχει μια τρομακτική ανάγκη και ελπίδα σωτηρίας μέσα στο νου του Ντοστογιέφσκι -που είναι βασική συνθήκη και της ανθρώπινης υπόστασης εν γένει. Αυτό το δίπολο. Η άβυσσος και η ελπίδα της σωτηρίας».
«Η εποχή σύγχυσης που ζούμε», παρατηρεί η Μ. Λυμπεροπούλου «καθρεφτίζεται στην άβυσσο που απασχολεί τον Ντοστογιέφσκι σε όλο του το έργο -συγγραφέας που αποκαλύπτει τα βάθη και φέρνει στο φως τις συνέπειες. Αλλο πολύ σημερινό χαρακτηριστικό του είναι ότι δεν ταυτίζεται με κανέναν από τους ήρωες των έργων του – είναι με όλους. Είναι όλοι. Κάτι πολύ ενδιαφέρον στην πολύπλοκη εποχή μας, όπως και το ανθρώπινο γελοίο που δείχνει, με όλο του το έλεος, ή ο παροξυσμός, το παραλήρημα που τον διακρίνει. Βρίθουν τα έργα του από στιγμές κρίσης. Κι έχω ακούσει νέους ηθοποιούς να τον χαρακτηρίζουν μπιτάτο. «Είναι μπιτάτος», λένε, γιατί διαβλέπουν κάτι πολύ σημερινό στα έργα του, αυτόν τον εσωτερικό παροξυσμό».
«Πέρα από τα γνωστά υπάρχουν και μερικά άλλα χαρακτηριστικά που κάνουν τον Ντοστογιέφσκi σύγχρονό μας», επισημαίνει ο Στ. Λιβαθινός: «Ο αυτοσχεδιασμός. Είναι συγγραφέας που δεν έβαλε ποτέ τελεία. Οι ιδέες του είναι σαν τις ρώσικες κούκλες – βγάζει συνέχεια τη μία εκδοχή μέσα από την άλλη. Γι’ αυτό, όντας κλασικός, η γραφή κι η σκέψη του είναι κινηματογραφική, μοντέρνα. Αλλά είναι και μεγάλος παίκτης, όπως αποκαλύπτουν τα σημειωματάριά του. Παίζει με τις ιδέες του, τους ήρωές του. Αμολάει τα πρόσωπά του ελεύθερα να παίζουν στο γυμνό τοπίο της ζωής. Ξεχνάς συχνά από πού ξεκίνησε μια ιδέα. Και νομίζεις ότι θέλει να σε ταξιδέψει κάπου αλλού κρυφά – σε μιαν άβυσσο, με την οποία πάντα συνορεύει ο Ντοστογιέφσκι – ώσπου να συναντηθείτε ξανά στην άλλη άκρη της γέφυρας, αλλαγμένοι κι η ιδέα κι εσύ! Εγώ πιστεύω ότι είναι ποιητής ο Ντοστογιέφσκι. Ο ρυθμός των εικόνων και των σκέψεών του έχει συχνά την ελευθερία ενός ποιητή».
Υποδόρια σχέση με τη σκηνή
Σύγχρονός μας ο Ντοστογιέφσκι, αλλά αυτό δεν αρκεί για να εξηγήσει την πυκνή παρουσία μυθιστορημάτων του στη σκηνή. «Πολλοί το αποδίδουν στους διαλόγους του, που διακρίνονται μάλιστα από έντονη προφορικότητα, όπως κι οι μονόλογοί του», λέει η Μ. Λυμπεροπούλου. «Κι εγώ πιστεύω ότι υπάρχει θέατρο μέσα στα έργα του, αλλά θα πρόσθετα ότι φέρνει στη σκηνή και το παρασκήνιο – αυτό είναι το συναρπαστικό! Εκείνες τις περίεργες διαδρομές που ακολουθεί κάτι πριν γίνει έκφραση. Τα λόγια των ηρώων του είναι το ένα εκατοστό που βλέπουμε από το παγόβουνο».
«Συγγραφέας εξαιρετικά ζωντανός σε όλα του – φόρμα, περιεχόμενο, τρόπος με τον οποίο χειρίζεται τα ζητήματα που θίγει», παρατηρεί ο Λ. Βογιατζής. «Αποδίδοντας τους χαρακτήρες, φωτίζει ταυτόχρονα πολλές πλευρές, τόσα αντικρουόμενα στοιχεία – κάτι συνταρακτικό, γιατί είναι ένα στοιχείο που αντί να σε σταματάει και να σε βάζει σε σκέψη, αντίθετα δημιουργεί δράση. Κάτι που αντανακλά θέατρο βέβαια».
«Δεν είναι τυχαίο που από τα πρώτα κιόλας χρόνια του 20ού αι. ανέβηκε στη σκηνή μυθιστόρημά του», επισημαίνει ο Στ. Λιβαθινός. «Ηταν το Εγκλημα και τιμωρία και το ανέβασε ο Νεμιρόβιτς-Ντάτσινκο, σύντροφος του Στανισλάβσκι στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας. Αυτός είπε και το περίφημο: «Είναι ο μόνος συγγραφέας στον κόσμο που σκέφτεται θεατρικά και γράφει μυθιστορήματα». Ο Ντοστογιέφσκι περιέχει το θέατρο. Εχει ποικιλία υφών και μια ζηλευτή ένταση στα θέματά του, που το θέατρο την έχει μεγάλη ανάγκη».
Με διαφορετικό τρόπο ανεβάζει καθένας το λογοτέχνημα: Η Λυμπεροπούλου μετέφρασε η ίδια κι έκανε διασκευή σε διαλογική μορφή, χωρίς αφηγηματικά μέρη. Ο Βογιατζής μετέφρασε αλλά δεν έκανε διασκευή με διαλόγους κ.λπ. Κάπου ανάμεσα ο Λιβαθινός (μαζί με τους ηθοποιούς στην πολύμηνη πρόβα και με συνδρομή του δραματολόγου Σάββα Κυριακίδη – σε μετάφραση Αρη Αλεξάνδρου): Και αφηγηματικά μέρη, και διάλογοι – «προσπάθεια να σμίξουν τα δύο είδη σε μια παράσταση».
«Ηλίθιος», η ευαισθησία ως ελάττωμα
«Ο ηλίθιος», που ανεβαίνει τις επόμενες μέρες στην Πειραματική του Εθνικού, είναι έργο έντονων οικογενειακών αναμνήσεων για τον Στ. Λιβαθινό, αφού το είχε παίξει παλιά ο θείος του, ο Μάνος Κατράκης.
Ενα το κρατούμενο και δεύτερο η ροπή του προς τη θεατροποίηση της λογοτεχνίας -από την εποχή που ανέβασε Παπαδιαμάντη, τη «Νοσταλγό». «Πράγμα που προσπαθώ να συνεχίσω τώρα με τον Ντοστογιέφσκι» λέει, «άλλωστε οι δυο τους κάθονται δίπλα δίπλα, συγγενεύουν νομίζω, δεν είναι μακρινές προσωπικότητες».
Τρίτον, και ο κύβος ερρίφθη, το θέμα του έργου: «Εξυπνάδα εναντίον ευαισθησίας και αθωότητας και πώς αυτά συναντιούνται στη σύγχρονη ζωή είναι για μένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα αυτή τη στιγμή», αποκαλύπτει. «Μέσα σ’ αυτό ζω αυτό τον καιρό και είναι κάτι που αφορά όλη την ομάδα ηθοποιών με την οποία δουλεύουμε αυτά τα 6,5 δύσκολα χρόνια στην Πειραματική. Το κατά πόσο γίνεται να υπάρχει σήμερα ανάμεσά μας ένας άνθρωπος που οδηγείται στην καταστροφή από ευαισθησία και ανθρωπιά είναι για μένα ένα αίνιγμα που θα ήθελα να το ψάξω σε μια σύγχρονη παράσταση».
Θα είναι και στην όψη σύγχρονη; «Σκηνικό και κοστούμια (Ελένη Μανωλοπούλου) δεν είναι «εποχής», κρατάνε μόνο λίγα κλασικά ρώσικα στοιχεία. Δεν θα προδώσουμε τον συγγραφέα, αλλά θα έρθουμε πιο κοντά στο σήμερα, γιατί στην εποχή μας είναι πολύ πιο τραγικό αυτό το θέμα της ψυχικής ομορφιάς, που φαντάζει κάτι πολύ ακραίο πια, κάτι δυσεύρετο. Γιατί ο Ντ. βάζει τρομερά προβλήματα όχι μόνο φιλοσοφικά, αλλά και αισθητικά, προβλήματα ύφους: Τι κάνει κανείς, λ.χ., με την αθωότητα σαν θέμα σήμερα στη σκηνή, ζώντας σε μια εποχή όπου η αθωότητα είναι ελάττωμα; Οπου η ευαισθησία καταστρέφει αντί να σώζει; Τεράστιο ζήτημα που πρώτα το αντιμετωπίζεις μέσα σου και μετά στη σκηνή».
Μην περιμένει βέβαια κανείς «κλασικά εικονογραφημένα». Οι σκηνές, αφήγηση ή διάλογος, θα εναλλάσσονται «με τρόπο απλό, καθαρά θεατρικό και άμεσο», αλλά με την έγνοια «η αφήγηση να ξυπνάει τη φαντασία, όχι να την κοιμίζει. Αφηγηματικό θέατρο δεν είναι απλώς να δείχνεις αυτά που λες, αλλά κάτι πολυδιάστατο επί της ουσίας. Η πρόκληση για μένα είναι πώς συνδιαλέγονται επί σκηνής αφήγηση και διάλογος».
Στην παράσταση πρωταγωνιστούν οι: Βασίλης Ανδρέου, Μαρία Ναυπλιώτου, Δημήτρης Ημελλος, Δέσποινα Κούρτη και Νίκος Καρδώνης και παίζουν επίσης, Στάθης Γράψας, Δημήτρης Παπανικολάου, Μαρία Σαββίδου, Αλεξάνδρα Αϊδίνη, Στράτος Σιωπύλης, Κανελλίνα Μενούτη, Στέλιος Ιακωβίδης, Ελένη Ρουσινού, Σοφία Τσινάρη κ.ά.
Μουσική Θόδωρος Αμπαζής, κίνηση Σεσίλ Μικρούτσικου, φωτισμοί Αλέκος Αναστασίου.