Richard Wolin
Η Γοητεία του Ανορθολογισμού.
Το Ειδύλλιο της Διανόησης με τον Φασισμό. Από τον Νίτσε στον Μεταμοντερνισμό.
μετ. Μ. Φιλιππακοπούλου, εκδ. Πόλις
«Εχεις δει το τριαντάφυλλο στη σκόνη του ατσαλιού
(ή πούπουλα κύκνων ποτέ;)
τόσο ελαφριά είναι η παρόρμηση,
τόσο γαλήνια τα σκοτεινά πέταλα του σιδήρου
εμείς που διαβήκαμε τη Λήθη»
Εζρα Παουντ
Τα Κάντο της Πίζας
Α ν και βαθύς γνώστης της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας του εικοστού αιώνα -από τη Σχολή της Φρανκφούρτης, τον Λούκατς και τον Μπένγιαμιν, έως τον Μεταδομισμό και τους Καταστασιακούς-, ο Richard Wolin δεν συνιστά σε καμία περίπτωση το τυπικό παράδειγμα του ευπροσήγορου καθηγητή Ιστορίας των Ιδεών. Τουναντίον, ο λόγος του είναι «νευρώδης», μαχητικός και ενίοτε πολεμικός. Στην πραγματικότητα, ο Richard Wolin προτιμάει τον ρόλο του δημόσιου διανοουμένου: του στοχαστή που συμμετέχει ενεργά «σε ένα είδος διανοητικής πολιτικής με νόημα» και δεν διστάζει διόλου, όπου κρίνει αναγκαίο, να προκαλέσει. Δεν είναι, επομένως, καθόλου τυχαίο το ότι, έως σήμερα, ο Richard Wolin έχει κατορθώσει να εξοργίσει τους μεταμοντέρνους, να εκνευρίσει τους οπαδούς του Χάιντεγκερ, αλλά και να οδηγήσει τον Ντεριντά να τον αποκαλέσει απαξιωτικά δημοσιογράφο.
Στο «Η Γοητεία του Ανορθολογισμού» ο Richard Wolin αποφασίζει να αναμετρηθεί με ένα περίπλοκο ιστορικό φαινόμενο: την παράδοξη σχέση της σύγχρονης αριστερής διανόησης με τη δεξιά πολιτική του μεσοπολέμου. Επιχειρεί, πιο συγκεκριμένα, να εξετάσει το πώς η αριστερά, η οποία παραδοσιακά «αγωνιζόταν κατά της κοινωνικής ανισότητας και της ταξικής αδικίας», υπερασπιζόμενη αταλάντευτα τις αρχές του ανθρωπισμού και του διαφωτισμού, επέλεξε στα τέλη της δεκαετίας του εξήντα να εναντιωθεί στον ορθό λόγο, τον ανθρωπισμό και τη νεωτερικότητα, κάνοντας πράξη τη συμβουλή του Νίτσε: «να φιλοσοφούμε με ένα σφυρί».
Γενεαλογική μέθοδος
Στην προσπάθειά του να εξετάσει το συγκεκριμένο ζήτημα ο Richard Wolin υιοθετεί τη γενεαλογική μέθοδο: παρακολουθεί την εξέλιξη μίας συγκεκριμένης δέσμης γνήσια αντι-ανθρωπιστικών και αντι-διαφωτιστικών ιδεών, καταγράφοντας τη βαθμιαία μετάβασή τους από το ένα άκρο του ιδεολογικοπολιτικού άξονα στο άλλο. Με αφετηρία την αντεπαναστατική και αντιδραστική στάση των Gobineau, De Maistre, De Bonald, αλλά και -κυρίως- τη ριζοσπαστική θεωρία του Νίτσε σχετικά με τη γοητεία της καταστροφής και τη θέληση για δύναμη, ο Richard Wolin σχεδιάζει το περίγραμμα των ιδεών οι οποίες θα επηρεάσουν στοχαστές του μεσοπολέμου, όπως τους Γιουνγκ, Μπατάιγ και Μπλανσό. Επειτα, αποτυπώνοντας την περαιτέρω πορεία των εν λόγω ιδεών, αναδεικνύει τον βαθμό στον οποίο αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης των μεταμοντέρνων, μισό περίπου αιώνα αργότερα.
Ποιος, όμως, ο λόγος διερεύνησης «αμαρτωλών» μυστικών και αναμφίλεκτα προκλητικών συναφειών; Σύμφωνα με τον Richard Wolin, η κατάρτιση μιας γενεαλογίας της μεταμοντέρνας σκέψης θα συμβάλει στην ακριβέστερη κατανόηση των φιλοσοφικών της προεκτάσεων. Κατανόηση που, με τη σειρά της, θα επιβάλει την προσέγγιση ορισμένων εξ αυτών των φιλοσοφικών προεκτάσεων με περίσκεψη και προσοχή.
Εν προκειμένω, εάν, ακολουθώντας τους Νίτσε και Φουκό, αποδεχθούμε ότι κάθε θέληση για γνώση και αλήθεια συνιστά κατ’ ουσίαν θέληση για εξουσία και καταναγκασμό, τότε απαξιώνουμε την ίδια τη σχέση μεταξύ πολιτικής και δικαιοσύνης. Σε αυτό το πλαίσιο, η πρόσληψη του ενστίκτου αναζήτησης της αλήθειας ως εγγενώς κακοπροαίρετου ενδέχεται, σύμφωνα με τον Richard Wolin, να έχει «παραλυτικές συνέπειες για την πολιτική». Σε πλήρη, δηλαδή, αντίθεση με όσα φαίνεται να υποστηρίζουν αρκετοί μεταμοντέρνοι στοχαστές, ζητήματα όπως η ανέχεια, η κοινωνική ανισότητα, αλλά και ο πόλεμος στο Ιράκ απαιτούν την άρθρωση λογικών επιχειρημάτων· επιβάλλουν τη συγκρότηση ηθικών κρίσεων· μας υποχρεώνουν, δηλαδή, να ασκήσουμε γόνιμη κριτική, προβάλλοντας θεμελιωμένες απόψεις και επιχειρήματα.
Αδυναμίες και αρετές
Η πραγμάτευση του εν λόγω ζητήματος από τον Richard Wolin διαθέτει ενδεχομένως αρκετές αδυναμίες. H ελλιπής παρουσίαση των επιχειρημάτων των μεταμοντέρνων, η παράλειψη της ένταξης του «κοινοτισμού» στο ερμηνευτικό σχήμα που συγκροτείται, η ενίοτε μονοδιάστατη πρόσληψη του Διαφωτισμού και των προταγμάτων του, αλλά και η τάση απάλειψης των σημαντικών διαφορών μεταξύ συντηρητικών, εθνικιστών και οπαδών του ολοκληρωτισμού περιορίζουν αναμφίλεκτα την αναλυτική ισχύ του έργου.
Μολαταύτα, παρά τις όποιες ελλείψεις της, η γενεαλογία του Richard Wolin διαθέτει αδιαμφισβήτητες αρετές. Πρώτον, θίγει -έστω εμμέσως- την ειδοποιό αδυναμία της σύγχρονης αριστεράς να συγκροτήσει μια ουσιαστική πολιτική θέση, αλλά και να εμπνεύσει. Δεύτερον, μας βοηθάει να κατανοήσουμε τον βαθμό στον οποίο ο – συχνά παραγνωρισμένος- δέκατος ένατος αιώνας επηρέασε, εάν όχι προσδιόρισε, τις πολιτικές και ιδεολογικές διενέξεις που έλαβαν χώρα στον εικοστό. Και, τρίτον, θέτει εκ νέου, αν και υπόρρητα, μία σειρά δύσκολων ερωτημάτων: υπάρχει, άραγε, κάποιος βαθμός ανεκτής αδιαφορίας απέναντι στις σκοτεινές πολιτικές προεκτάσεις των ιδεών ορισμένων στοχαστών ή, ερώτημα ακόμη πιο απαιτητικό, μπορεί κανείς να συγχωρέσει τη συνεργασία ενός στοχαστή με ένα φασιστικό καθεστώς;
Επί αυτής της βάσης, «Η Γοητεία του Ανορθολογισμού» αξίζει να διαβαστεί, καθώς προκαλεί και, ως εκ τούτου, διεγείρει τα ένστικτά μας για την αλήθεια, την ηθική και τη δικαιοσύνη. Αξίζει, εν κατακλείδι, να διαβαστεί μιας και «ερεθίζει» τη μνήμη, πολεμώντας τη λήθη και όσους αποπειράθηκαν να τη διαβούν.