Ηταν ένα στεφάνι κι ένα τρισάγιο από τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλο στον τάφο του Γεωργίου Γρίβα «Διγενή» στην Κύπρο. Αλλά ήταν αρκετό να ξεσηκώσει θύελλα. Γιατί; Επειδή ο Γρίβας, που διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας και της Κύπρου και που τιμήθηκε από τα κοινοβούλιά τους, κατέληξε να αποτελεί ένα μέγα ερώτημα: Υπήρξε ήρωας ή προδότης; Πράκτορας ή πατριώτης; Εκανε αντίσταση ή συνεργάστηκε με τον κατακτητή; Ηταν δαιμόνιος ή αφελής; ΄Η μήπως, τελικά, ήταν όλα αυτά μαζί; Και, μάλιστα, εις διπλούν, όπως άλλωστε μαρτυρούσε και το όνομά του, το «Διγενής»; Οσο κι αν μοιάζει παράδοξο, κάπου εκεί βρίσκεται η αλήθεια για την πιο μυθιστορηματική και, ακόμα και σήμερα, ακατάληπτη φυσιογνωμία που ανέδειξε η ελληνική και η κυπριακή ιστορία στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Και που ταυτίστηκε τόσο με την καρδιά των εθνικών αγώνων στην Ελλάδα και την Κύπρο όσο και με την πιο σκοτεινή εκδοχή της στρέβλωσής τους, ώστε να μεταταγεί σε ένα είδος επιτομής της σύγχρονης ελληνικής τραγωδίας.
Με απόσταση περίπου μιας δεκαετίας, ο Γεώργιος Γρίβας «Διγενής», που παλαιότερα είχε πολεμήσει και στη Μικρά Ασία και στο αλβανικό μέτωπο, ίδρυσε δύο οργανώσεις, μία στην Ελλάδα και μία στην Κύπρο: τη «Χ» και την ΕΟΚΑ. Οργανώσεις που σε μεγάλο βαθμό γνώρισαν τελικά την ίδια μοίρα: να ξεκινήσουν ως πατριωτικές και να καταλήξουν (η ΕΟΚΑ ως ΕΟΚΑ Β΄ στο δεύτερο στάδιό της) έχοντας εγγραφεί σε μεγάλο μέρος της συλλογικής συνείδησης ως προδοτικές.
Μέσω των δύο αυτών οργανώσεων και της δράσης τους, ο Γρίβας διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο σε τουλάχιστον δύο καθοριστικές και αιματηρότατες περιόδους της ελληνικής και της κυπριακής ιστορίας: πρώτα στα όσα συνέβησαν το διάστημα λίγο πριν και αμέσως μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς και έπειτα στους αγώνες για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Δύο χώρους και δύο περιόδους, που, όμως, έχουν έναν ισχυρότατο κοινό παρονομαστή: την Αγγλία και τον δικό της αγώνα να διατηρήσει τα ερείσματά της που χάνονταν μαζικά, αν και ύστερα από έναν πόλεμο, τον οποίο μόλις είχε κερδίσει. Εξω από αυτό το πλαίσιο είναι αδύνατο να κατανοηθεί ο Γρίβας και ο ρόλος του.
Ο «κρυφός πόλεμος»
Κύριο στοιχείο αυτού του πλαισίου είναι ότι κατά τις τελευταίες ημέρες των Γερμανών στην Ελλάδα δεν διεξαγόταν ένας, αλλά δύο πόλεμοι. O ένας ήταν εκείνος με τον κατακτητή. O άλλος, που όσο πλησίαζε η ήττα του Αξονα γινόταν όλο και πιο σημαντικός, ήταν ο «κρυφός πόλεμος» της «διαδοχής» του κατακτητή στη χώρα. Σε ποια χέρια θα περνούσε η επιρροή, αν όχι η εξουσία, την επομένη της αναχώρησης των Γερμανών; Υπό κανονικές συνθήκες, ένα τέτοιο ερώτημα θα ήταν αδιανόητο. Ομως, πόσο… «κανονικές συνθήκες» αποτελούσε η λυκοφιλική συμμαχία των Αγγλων και των Αμερικανών με τη Σοβιετική Ενωση; Δύο συστήματα που μισούσαν το ένα το άλλο είχαν «ενωθεί» για να νικήσουν τον κοινό εχθρό – και τώρα το πετύχαιναν. Ετσι, οι Αγγλοι άρχισαν πια να διαμορφώνουν τις «στρατηγικές της επόμενης μέρας» για την Ελλάδα. Επίκεντρό τους, να μην πέσει η χώρα σε κομμουνιστικά χέρια. Και οι «αντιφάσεις» αυτής της πολιτικής μοιάζουν ατελείωτες: είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ φοβούνται τον κομμουνισμό, χρηματοδοτούν το EAM και μάλιστα πολύ ενεργότερα, όπως φαίνεται, από ό,τι τις «δεξιές» οργανώσεις.
Οπως σημειώνει ο μελετητής Πέτρος Μακρής Στάικος, όσο πιο πολλή δύναμη αποκτούσε το ΕΑΜ τόσο ο ρόλος μιας καθαρά στρατιωτικού χαρακτήρα οργάνωσης σαν τη «Χ» του Γρίβα γινόταν πιο σημαντικός. Οι κατήγοροί του αναφέρουν ότι συνεργάστηκε με τους Γερμανούς κατακτητές. Και είναι βέβαιο ότι ο Γρίβας βρέθηκε να έχει στα χέρια του οπλισμό ιταλικής και γερμανικής προέλευσης. Ομως, είναι πάρα πολύ πιθανό αυτός ο οπλισμός να έφτασε στα χέρια του μέσω των ίδιων των Αγγλων, ενώ άλλες αδιάσειστες αποδείξεις για συνεργασία του με τους κατακτητές δεν έχουν υπάρξει μέχρι στιγμής. Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχουν και αποδείξεις ότι η «Χ» πολέμησε τους Γερμανούς. Ομως, είναι βέβαιο ότι τροφοδότησε με αξιωματικούς – μέλη της τον αντιστασιακό ΕΔΕΣ.
Οι σχέσεις με Γ. Παπανδρέου και Μακάριο
Η κρισιμότερη όμως ώρα του Γρίβα ήταν ακριβώς όταν η κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου ερχόταν από τη Μέση Ανατολή στην Αθήνα για να πάρει την εξουσία που άφηναν φεύγοντας οι Γερμανοί. Τότε, με τη μάχη του Θησείου, τον Δεκέμβριο του 1944, ο Γρίβας συνετέλεσε αποφασιστικά στην ήττα του ΕΛΑΣ για κατάληψη της Αθήνας. Η πικρή ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι την ώρα που δινόταν εκείνη η μάχη, ο πόλεμος για τον έλεγχο της Ελλάδας είχε ήδη χαθεί για τους Ελληνες κομμουνιστές, τους οποίους ο Στάλιν είχε εγκαταλείψει. Ομως, εκείνοι που σκοτώνονταν και από τις δύο πλευρές στους δρόμους γύρω από την Ακρόπολη δεν θα μπορούσαν να το γνωρίζουν…
Η μάχη εκείνη υπήρξε καθοριστική τόσο για την Ελλάδα όσο και για τον ίδιο τον Γρίβα, που έγινε πλέον ο απόλυτα πρώτος στόχος της άλλης πλευράς, γεγονός με αρνητική επίδραση στη φήμη του πολύ μεγαλύτερη από τις όποιες αποδείξεις για τη δράση του.
Δέκα χρόνια αργότερα ο Γρίβας βρίσκεται ξανά στο προσκήνιο, όταν τον Απρίλιο του 1955 κηρύσσει την έναρξη του αγώνα για την Ενωση της Ελλάδας με την Κύπρο ως στρατιωτικός επικεφαλής της οργάνωσης ΕΟΚΑ, με πολιτικό επικεφαλής τον Μακάριο.
Οπως έγινε και με τη «Χ», έτσι και με την EOKA, κεντρικός είναι και πάλι ο ρόλος της αγγλικής πολιτικής – άλλωστε, πολύ συχνά διαφεύγουν οι δύο πιο κρίσιμοι παράγοντες χωρίς τους οποίους είναι αδύνατη η κατανόηση τόσο της μεταπολεμικής Ελλάδας όσο και του Κυπριακού: ότι ο χρόνος που χωρίζει τα δύο αυτά ιστορικά «κεφάλαια» είναι ελάχιστος και ότι στην πραγματικότητα πρόκειται για διαδοχικά «κεφάλαια» του ίδιου «βιβλίου», του λυσσαλέου διεθνούς ανταγωνισμού για το χτίσιμο των ζωνών επιρροής και εξουσίας σε μια εξαιρετικά σημαντική περιοχή στον πρώιμο μεταπολεμικό κόσμο.
Φίλος και εχθρός
Το Λονδίνο, που μαζί με την κυβέρνηση Παπανδρέου στα 1945 ήταν έτοιμο να κάνει τα πάντα προκειμένου να μην πέσει η Ελλάδα στην κομμουνιστική επιρροή, ήταν τώρα έτοιμο να κάνει το ίδιο προκειμένου να μη χαθεί και το τελευταίο του προγεφύρωμα στη Μέση Ανατολή. Αν όμως στα 1945 στην Ελλάδα ο Γρίβας υπήρξε ένας από τους βασικούς πυλώνες άσκησης αυτής της πολιτικής, δέκα χρόνια μετά, στην Κύπρο, επικηρυγμένος πια από τους Αγγλους, υπήρξε αναμφίβολα ένας από τους ισχυρότερους πολέμιούς της. ΄Η έτσι, τουλάχιστον, νόμιζε…
Η εμπλοκή του Γρίβα με το Κυπριακό είναι πολύ πιο σύνθετη και διαρκής από ό,τι με την κατάσταση στη μεταπολεμική Ελλάδα. O Γρίβας όχι μόνον οργάνωσε σε μεγάλο βαθμό τον αγώνα για την Ενωση μέσω της EOKA, αλλά βρίσκεται πίσω και από την κρίσιμη τροπή που πήραν οι δύο κορυφαίες διπλωματικές στιγμές του Κυπριακού: πρώτον, ενέπνευσε τη στάση απόρριψης του Σχεδίου Ατσεσον, το οποίο ο Ανδρέας Παπανδρέου τελικά δυναμίτισε μέσω του πρωθυπουργού πατέρα του, Γεωργίου Παπανδρέου, στην τελευταία φάση των διαπραγματεύσεων. Και, δεύτερον, λίγο καιρό αργότερα, ήταν αναμφίβολα εκείνος που «έσπειρε» στον Μακάριο τις όψιμες αμφιβολίες για τις Συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου που ίδρυσαν την Κυπριακή Δημοκρατία. Στα γεγονότα του Κυπριακού, ο Γρίβας «διασταυρώνεται» και πάλι με τον Γεώργιο Παπανδρέου – η σχέση τους, όπως κι εκείνη του Γρίβα με τον Μακάριο, αποτελεί κλειδί της σύγχρονης ελληνικής και κυπριακής ιστορίας.
Η Κύπρος, οι Αγγλοι και οι Αμερικανοί
Μπορεί ο Γρίβας να πίστευε ότι παλεύει, όπως πράγματι πάλευε, εναντίον των Αγγλων και μπορεί εκείνοι να τον είχαν επικηρύξει στην Κύπρο, όμως, στην πραγματικότητα, όλη του η δράση συνέβαλε τελικά με μεγάλη αποτελεσματικότητα στην επιτυχία των αγγλικών σχεδιασμών για την Κύπρο – και αυτό είναι που τον καθιστά ίσως ένα από τα τραγικότερα πρόσωπα της σύγχρονης ελληνικής και κυπριακής ιστορίας.
Το Σχέδιο Ατσεσον, που δυναμιτίστηκε, θα είχε «βγάλει από τη μέση» τον αγγλικό παράγοντα στην Κύπρο και θα τον είχε αντικαταστήσει με τον αμερικανικό. Το ίδιο θα είχε συμβεί αν ο Γρίβας και ο Μακάριος είχαν δεχθεί να γίνει η Κύπρος μέλος του NATO, κάτι που υπήρξε έντονη επιθυμία της αμερικανικής πλευράς. Τελικά, η «σκληρή» στάση του Γρίβα και του Μακαρίου, όπως και λίγο πριν της κυβέρνησης Παπάγου στην Ελλάδα, συνέβαλε αποφασιστικά στο να καταφέρει η Αγγλία να κρατήσει το νησί έξω από τη συνολική «αλλαγή φρουράς» με τους Αμερικανούς και το Λονδίνο να παραμείνει τελικά μόνιμα στην Κύπρο σε ένα ρόλο επικυριάρχου – επιδιαιτητή, ρόλος ο οποίος δεν θα μπορούσε παρά να επικυρωθεί από τις συμφωνίες ίδρυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Με τις συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου, η Κύπρος έγινε ανεξάρτητη. Επιστρέφοντας από το Λονδίνο την επομένη της υπογραφής, ο Μακάριος εκφώνησε έναν θριαμβικό λόγο στη Λευκωσία, λέγοντας ότι ιδρύθηκε «το κράτος του Θεού»… Ομως, μόλις τρία χρόνια αργότερα, ο ίδιος ήταν που αμφισβήτησε το Σύνταγμα που είχε υπογράψει και το «κράτος του Θεού» για το οποίο είχε μιλήσει, με το οποίο ο Γρίβας είχε εξ αρχής διαφωνήσει – και γι’ αυτό ήδη από το 1959 είχε επιστρέψει στην Ελλάδα. Οπως παλιότερα είχε συζητηθεί το όνομά του ως πιθανού ηγέτη του ΕΑΜ, το ίδιο γίνεται και για την Ενωση Κέντρου, λίγο πριν αυτή καταλήξει τελικά στον Γεώργιο Παπανδρέου.
Και στην υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ
Στα τέλη του ’63, βίαιες συγκρούσεις ξεσπούν στην Κύπρο και το καλοκαίρι του ’64 ο Γρίβας επιστρέφει μυστικά στο νησί, καθώς ήταν ο εμπνευστής της -απόλυτα επιτυχούς- αποστολής της «μεραρχίας» που έστειλε ο Γεώργιος Παπανδρέου στην Κύπρο, ενώ λίγο καιρό μετά με σημειώματά του εμπλέκεται και με την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, οι αξιωματικοί της οποίας ήταν «απέναντι» από εκείνους του Παπαδόπουλου. Απελαύνεται το 1967 μετά τα γεγονότα της Κοφίνου, για να επιστρέψει και πάλι μυστικά, το 1971, με την ΕΟΚΑ Β΄ και, όπως φαίνεται, για ένα διάστημα συνεργάζεται και πάλι με τον Μακάριο. Και ήταν εντελώς αρνητικός στην απόφαση του Παπαδόπουλου να υποκύψει στον Σάιρους Βανς και να φέρει πίσω αυτήν τη «μεραρχία», που εν πολλοίς ήταν δικό του έργο.
Παρά τις τεταμένες σχέσεις του με τη χούντα της Αθήνας και παρά το γεγονός ότι πεθαίνει τον Ιανουάριο του 1974, δηλαδή έξι μήνες πριν από το πραξικόπημα της ελληνικής χούντας κατά του Μακαρίου, που οδήγησε στον Αττίλα και την καταστροφή, ακόμα και αυτό χρεώθηκε από πολλούς στον Γρίβα. ΄Η καλύτερα στο «φάντασμά» του, που στοίχειωσε για πάντα ανάμεσα στον μύθο και την αλήθεια…