Τα τελευταία 150 χρόνια -για την ακρίβεια από το 1865, οπότε ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ τον ανακήρυξε επίσημα- τον γνωρίζουμε ως τον «εθνικό ποιητή». Ο κόντε Διονύσιος Σολωμός, όμως, ήταν -είναι- πολύ περισσότερα για την ποίηση της νεότερης Ελλάδας. Είναι ο «αμετακίνητος γενάρχης της ελληνικής γραμματείας». Στα χρόνια που πέρασαν είχε πολλούς εκδότες, ανθρώπους που αναμετρήθηκαν με το έργο του, το γεμάτο «χάσματα, ελλείψεις, σκοτάδια και σιωπές» και περισσότερους μελετητές.
Ο καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Δημήτρης Δημηρούλης, αποφασίζει να τολμήσει για άλλη μια φορά. Σε λίγες μέρες θα κυκλοφορήσει, σ’ έναν τόμο 600 περίπου σελίδων, το σύνολο των ελληνικών έργων του Σολωμού, με τίτλο «Διονύσιος Σολωμός ΕΡΓΑ – Ποιήματα και πεζά», σε μονοτονική έκδοση, χρηστική, «αλλά χωρίς παραχωρήσεις στη φιλολογική ακρίβεια», με εκτενή εισαγωγή για τη ζωή και το έργο του, με σχόλια, εκδοτικές παρατηρήσεις και γλωσσάρι, χρονολόγιο, ευρετήριο, τα «Προλεγόμενα» του Πολυλά και παράθεση των εκδοτικών εκδοχών της ποίησής του.
Ποια ήταν η ανάγκη για μια νέα έκδοση της σολωμικής ποίησης; Ποιες δυσκολίες υπήρχαν για το σύνολο του έργου ενός ποιητή που «άφησε πίσω του έναν λαβύρινθο αποσπασμάτων»; Ποια είναι τα σκοτεινά σημεία της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του; Τελικά, τι θέση εξακολουθεί να έχει σήμερα ο ποιητής που «κατόρθωσε να ταιριάξει θαυμαστά τον ιδεαλιστικό λυρισμό του με τη μυθολογία της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά και των ιδανικών μιας ολόκληρης εποχής»; Ο καθηγητής Δημήτρης Δημηρούλης, λίγες μέρες πριν κυκλοφορήσει αυτή η νέα έκδοση των ελληνικών ποιημάτων του Σολωμού, μας μεταφέρει στον ποιητικό, τον γλωσσικό και τον ιδεολογικό κόσμο του αριστοκράτη Επτανήσιου, που ήταν την ίδια στιγμή ένας άνθρωπος που καθρεφτίζεται στο στίχο του: «Είναι ο νους του έρμος κόσμος που χαλιέται».
– Ποια είναι η σημερινή ανάγκη για μια νέα έκδοση των ποιημάτων του Σολωμού;
– Ξεκίνησα ως εξής: θα είναι μόνο ελληνικά ποιήματα. Θα είναι όλα σε μονοτονικό. Ο Σολωμός κατ’ αρχάς ήταν ανορθόγραφος, αλλά και στον «Διάλογο» λέει «τι ασχολείστε με τους τόνους…». Δεν υπήρχε κανένας λόγος να είναι πολυτονικός, παρότι εγώ γράφω πολυτονικά. Δεν μ’ αρέσει όμως η ιδεολογικοποίηση του θέματος. Αναγνωρίζω όμως το ρίσκο.
Για τους νέους
– Περιμένετε αντιδράσεις;
– Περιμένω αλλά θ’ αλλάξει σε τίποτα ο Σολωμός; Ούτε το διάβασμά του ούτε τίποτα. Θέλω να βγάλω ένα Σολωμό που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί και από νέους ανθρώπους. Θα μου πείτε: εμποδίζει το πολυτονικό; Οχι. Αλλά εξίσου δεν εμποδίζει και το μονοτονικό.
– Υπήρξαν εκδοτικές δυσκολίες;
– Ασφαλώς, υπήρξε δουλειά εξονυχιστική, για κάθε κόμμα. Για όλα, έπρεπε να δω σοβαρά ό,τι έχει γραφτεί. Να τα δω όλα, να γίνει σχολαστικός έλεγχος όλων των πηγών και όσων σολωμικών εκδόσεων προηγήθηκαν και ν’ αποφασίσω. Γιατί αν θέλουμε να μιλάμε σοβαρά για τον Σολωμό πρέπει να μιλάμε για αρχείο. Το αρχείο του υπάρχει, αλλά είναι ακατάστατο, μη οριστικό. Δεν μπορεί λοιπόν να υπάρξει το έργο παρά με τη μεσολάβηση του εκδότη.
Κι ευτυχώς ο πρώτος εκδότης ήταν ο Πολυλάς. Γιατί τον γνώρισε, γιατί θυμάται πολλά πράγματα και τα παραθέτει από μνήμης -στίχους ολόκληρους-, γιατί γνώριζε καλά τον γραφικό του χαρακτήρα. Το έργο του Σολωμού είναι μια αόριστη έννοια. Αυτό που άφησε ήταν ουσιαστικά το εργαστήριό του. Ο Πολυλάς όταν τα αντίκρισε έμεινε άναυδος, γιατί περίμενε να βρει έργα. Υπήρχε η φήμη ότι ο Σολωμός δεν τυπώνει και έχει φυλαγμένα τα έργα του. Ομως, το μόνο έργο που τυπώθηκε, ενόσω ζούσε ο Σολωμός, ήταν ο «Υμνος εις την Ελευθερίαν» στο Μεσολόγγι και στο Παρίσι, από τον Φοριέλ.
Το γλωσσάρι του Πολίτη
Τεράστια όμως υπήρξε και η συνεισφορά των εκδοτών που ακολούθησαν. Ο Λίνος Πολίτης έχει κάνει καταπληκτική δουλειά, έχει προσθέσει σημειώσεις, παραλλαγές, ερμηνευτικά σχόλια, γλωσσάρι. Ενσωματώνω, άρα, πολλά πράγματα από τον Πολίτη, λαμβάνω υπόψη μου σοβαρά τον Στυλιανό Αλεξίου, ο οποίος επίσης έχει κάνει σημαντική γραμματολογική και ιστορική δουλειά, παρότι διαφωνώ με ορισμένες απόψεις του Αλεξίου. Οτι, δηλαδή, ο Σολωμός είναι μόνο ό,τι παρουσιάζει το έργο του. Δηλαδή, ολοκληρωμένα ποιήματα, όπου απαλείφουμε τα κενά. Ο Αλεξίου απαλείφει τις παραλλαγές. Μερικές από αυτές όμως είναι αριστουργήματα. Αν θέλουμε να μιλήσουμε για τις υπεύθυνες εκδόσεις του Σολωμού σήμερα, ουσιαστικά μιλάμε για τον Πολυλά, τον Πολίτη, τον Αλεξίου. Βέβαια, υπάρχουν πολλοί άλλοι σολωμιστές, ο Γ. Βελουδής, ο Γ. Κεχαγιόγλου, η Ελ. Τσαντσάνογλου, οι οποίοι έχουν κάνει σημαντικές παρατηρήσεις σε επιμέρους ποιήματα.
– Πώς θα χαρακτηρίζατε αυτή την έκδοση;
– Ο Λίνος Πολίτης ονόμασε την έκδοσή του χρηστική, και μόνο χρηστική δεν είναι. Η δική μου βγήκε μικτή, είναι χρηστική και φιλολογική. Είχα στο μυαλό μου και έναν άνθρωπο εγγράμματο, που θέλει να διαβάσει την ποίηση του Σολωμού, τους φοιτητές μου αλλά και τους καθηγητές που διδάσκουν στη Μέση Εκπαίδευση. Δεν θα ήταν πολύ χρήσιμο να έχει και το σχόλιο και τις παραλλαγές και τις σημειώσεις και εισαγωγή εκτενή, όλα σ’ έναν τόμο; Ετσι σκέφτηκα. Και αυτό που επεδίωξα ήταν να κάνω έναν εξορθολογισμό του Σολωμού, αλλά χωρίς παραχωρήσεις στη φιλολογική ακρίβεια. Η σχολαστικότητα με την οποία έγινε η έκδοση είναι τέτοια που δίνει στοιχεία, τα οποία δεν υπάρχουν σε άλλες εκδόσεις. Ο στόχος είναι το ευρύ κοινό, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει βιασύνη, προχειρότητα ή εκπτώσεις. Βέβαια, κάποιοι διαφωνούν. Θεωρούν ότι έχω στο νου μου έναν αναγνώστη που κάθεται στον καναπέ και δεν προσπαθεί. Μην αστειευόμαστε. Εχουμε φθάσει σε μια εποχή που είναι πολύ διαφορετικά τα πράγματα. Ρώτησα τους φοιτητές μου πριν από ένα – δυο χρόνια ποια βιβλία διάβασαν τον τελευταίο χρόνο. Μόνο μια κοπέλα μου είπε ότι είχε διαβάσει ένα βιβλίο του Φρέντυ Γερμανού. Θα πάω τώρα εγώ σ’ αυτά τα παιδιά να τους πω διαβάστε την τριπλή εκδοχή της Ελένης Τσαντσάνογλου για τη «Γυναίκα της Ζάκυθος», η οποία, σημειωτέον, έκανε εξαιρετική δουλειά;
– Φιλοδοξείτε να είναι μια έκδοση που θα ξαναφέρει τον Σολωμό στο αναγνωστικό προσκήνιο;
– Η λογική ήταν να ξαναρθεί ο Σολωμός στην επιφάνεια. Βεβαίως, δεν πρόκειται να έρθει μόνο με το βιβλίο. Μια έκδοση είναι κάτι, αλλά δεν αρκεί και μάλιστα σε μια εποχή που δεν διαβάζει ποίηση. Η άποψή μου είναι ότι μπροστά στον «κανιβαλισμό» του μυθιστορήματος υπερασπίζομαι την ποίηση, αλλά όχι με τη λογική κάποιων λογίων. Αν δεν αρχίσει ν’ αλλάζει ο τρόπος που διδάσκεται η ποίηση στα σχολεία, στα πανεπιστήμια, ο τρόπος που παρουσιάζεται στα ΜΜΕ, ένα βιβλίο δεν μπορεί να κάνει τη διαφορά. Ιδιαίτερα όταν φέρνεις στο προσκήνιο τον εθνικό ποιητή, όπου υπάρχει η συσσώρευση όλων των ιδεολογημάτων. Το στοίχημα είναι δύσκολο.
Ρομαντικός
– Ο Σολωμός τι θέση εξακολουθεί να έχει σήμερα;
– Σωστά. Ο Σολωμός που επιβίωσε είναι ο εθνικός ποιητής που πέρασε μέσα από την εκπαίδευση. Ομως είναι ένας πολύ σπουδαίος ρομαντικός ποιητής του 19ου αιώνα. Τον Σολωμό δεν τον ενδιέφερε να κάνει πατριωτική ποίηση, ήθελε να πάει κάπου αλλού. Κατάφερε αυτός ο άνθρωπος να φτιάξει ποιητική γλώσσα, ενώ δεν υπήρχε τίποτα. Βρήκε μόνο δημοτικό τραγούδι και «Ερωτόκριτο». Και έκανε ποίηση…
-… και μη γνωρίζοντας τη γλώσσα!
-Α, αυτό είναι το πιο ενδιαφέρον. Και γιατί ενώ ξέρει καλά ιταλικά, είναι μέτριος στα ιταλικά του ποιήματα, ενώ όταν γράφει ελληνικά γίνεται σπουδαίος ποιητής; Ο Σολωμός ήταν πράγματι δίγλωσσος ως άνθρωπος. Ως ποιητής είναι μονόγλωσσος. Κι εγώ τον ονομάζω δίσγλωσσο, υπό την έννοια ότι έχει δυσκολία με τα ελληνικά. Ο Σολωμός είναι Ελληνας ποιητής.
Το βιβλίο «Διονύσιος Σολωμός ΕΡΓΑ – Ποιήματα και πεζά» σε εισαγωγή, επιμέλεια και σχόλια του Δημήτρη Δημηρούλη, θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο» στις 5 Νοεμβρίου. Η έκδοση συνοδεύεται από cd, στο οποίο η ηθοποιός Λυδία Κονιόρδου διαβάζει πολλά από τα ποιήματα και τα πεζά του Διονυσίου Σολωμού.
Αγγλόφιλος και αλκοολικός
– Ποιος είναι ο Σολωμός;
– Στην εισαγωγή μου, προχώρησα σε τέσσερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του Σολωμού, από τον κυκεώνα των αντιφατικών πληροφοριών και των μειωτικών υπαινιγμών, που συνήθως παραλείπονται. Αποψή μου είναι ότι δεν μπορείς να χρησιμοποιείς τη βιογραφία για να ερμηνεύεις τα κείμενα. Σκέφτηκα όμως ότι το ευρύ κοινό πάντα θέλει ένα είδος αποθήκης διαθεσίμων να έχει ένα πλαίσιο αναφοράς. Εκανα αυτή την παράβαση, αναγνωρίζοντας ότι αυτά τα πράγματα δεν θα οδηγήσουν τον αναγνώστη στο σώμα της ποίησης, αν δεν τη διαβάσει. Είναι όμως καίρια. Αναφέρομαι στον αμφιλεγόμενο τεκτονισμό του, με υπεύθυνο τρόπο και όχι με συνωμοσιολογική άποψη· στην αγγλοφιλία του, διότι τα συμφέροντά του για διάφορους λόγους ήταν με τους Εγγλέζους· στον ερωτισμό του – γυναίκα δεν υπάρχει ποτέ στη ζωή του ούτε πλατωνικά.
– Υπάρχουν όμως ερωτικά ποιήματα…
– Είναι όλα για πεθαμένες, για αυτοκτονημένες, για φαρμακωμένες, πάντα κάτι νοσηρό. Πάντα σε σχέση με το θάνατο. Ούτε υπάρχει ερωτισμός πουθενά για το ίδιο φύλο. Τέταρτο στοιχείο είναι ο έντονος αλκοολισμός του. Επινε από το πρωί μέχρι το βράδυ, από αψέντι μέχρι κολόνια.
Λείπει μια ερμηνευτική του Σολωμού
«Δεν έχει πολλά να πει κανείς για τον Σολωμό σήμερα. Τα περισσότερα έχουν ειπωθεί. Εχει γίνει μια καλή δουλειά, και στο εκδοτικό και στο ερμηνευτικό. Αυτό που δεν έχει γίνει είναι μια ερμηνεία των ίδιων των ποιημάτων που να έχει ενδιαφέρον, να μην είναι απλώς φιλολογική. Οσο πολλαπλασιάζονται οι εκδόσεις του Σολωμού τόσο φαίνεται η έλλειψη μιας ερμηνευτικής του Σολωμού. Ο μόνος που έκανε ερμηνευτική πρόταση στην Ελλάδα για τον Σολωμό, ήταν ο Ζήσιμος Λορεντζάτος».