Ρίτσαρντ Ντόκινς
Η περί Θεού αυταπάτη
εκδ. Κάτοπτρο
Η συζήτηση πάνω στην ύπαρξη του Θεού δεν είναι καινούργια, αλλά παλιά υπόθεση. Και αναζωπυρώνεται κάθε φορά που ένα νέο βιβλίο προσπαθεί να φωτίσει περισσότερο την υπόθεση. Αυτό συμβαίνει σήμερα με το βιβλίο The God Delusion, του φημισμένου Βρετανού βιολόγου Ρίτσαρντ Ντόκινς, που κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό και στα ελληνικά («Η περί Θεού αυταπάτη», εκδ. ΚΑΤΟΠΤΡΟ).
Οπως έδειξε ο Καντ εδώ και δύο αιώνες, δεν ισχύει καμιά λογική απόδειξη όσον αφορά την ύπαρξη ή την ανυπαρξία του Θεού. Ο Ντόκινς τονίζει, ωστόσο, ότι η ισοσθένεια αυτή είναι φαινομενική, διότι το βάρος της απόδειξης το έχει ο θεϊστής. Ο Ντόκινς, όμως, δεν τονίζει αυτό το σημείο, αλλά ακολουθεί άλλη επιχειρηματολογική στρατηγική για να ακυρώσει την επιλογή του θρήσκου. Θεωρεί ότι, με βάση τα εμπειρικά δεδομένα, είναι «πιθανότερη» η ανυπαρξία από την ύπαρξη του Θεού. Παραβλέπει, όμως, ότι αποδίδουμε πιθανότητες σε γεγονότα που αφορούν τον εξωτερικό κόσμο, με βάση κάποιο γνωστικό υπόβαθρο που ήδη κατέχουμε, όχι όμως σε οντότητες μεταφυσικές για τις οποίες δεν έχουμε -εξ ορισμού- καμιά θετική γνώση. Μπορούμε, και μάλιστα οφείλουμε, σε μια επιστημονική αναζήτηση να θέσουμε εκτός συζήτησης εκ προοιμίου μια τέτοια υπόθεση. Αλλά δεν μπορούμε να την αναιρέσουμε ή να την αποδείξουμε με αφετηρία τις επιστημονικές γνώσεις που έχουμε.
Προϊόν της φυσικής εξέλιξης
Αυτό, όμως, που μπορεί να κάνει ο σύγχρονος στοχαστής είναι να δείξει ότι η θρησκεία είναι ένα ανθρώπινο φαινόμενο, ότι είναι μια κίνηση που ξεκινά «από κάτω προς τα πάνω» και όχι μια αποκάλυψη που δόθηκε «εκ των άνω». Αυτό ακριβώς πραγματοποιεί ο Ντόκινς στο βιβλίο αυτό. Η φυσική εξέλιξη εξηγεί αυτό που δεν μπορεί να εξηγήσει η θρησκεία. Και το θρησκευτικό φαινόμενο, κατά τον Ντόκινς, είναι προϊόν της φυσικής εξέλιξης του ανθρώπου.
Ο συγγραφέας εκθέτει διά μακρών τα επιστημονικά λάθη που περιέχονται στις Γραφές, καθώς και τις βλαπτικές συνέπειες της θρησκευτικής πρακτικής. Η επιχειρηματολογία του είναι πειστική σε πολλά σημεία. Εχει επίσης το πλεονέκτημα της αμεσότητας και της σαφήνειας στην έκφραση, που του δίνουν τη δυνατότητα να εκλαϊκεύει σύνθετες θεωρητικές έννοιες. Καταγγέλλει σε υψηλούς τόνους τον φανατισμό, την αφέλεια και την άγνοια που συνοδεύουν συχνά τη θρησκευτική πίστη. Από ένα σημείο κι έπειτα, όμως, ο αναγνώστης αναρωτιέται αν και ο ίδιος ο Ντόκινς δεν είναι παρόμοια δογματικός με αυτούς που καταγγέλλει και δεν περιπίπτει σε ανάλογες πλάνες.
«Αγιατολάχ του αθεϊσμού»
Η κριτική που του έχει ασκηθεί δεν προέρχεται μόνο από το στρατόπεδο των υπερασπιστών της θρησκείας, αλλά και από τους ανεξίθρησκους. Ορισμένοι, μάλιστα, από τους επικριτές του τον χαρακτηρίζουν ως «αγιατολάχ του αθεϊσμού». Η αλήθεια είναι ότι το επιθετικό του ύφος δεν αφήνει περιθώρια ανοχής για τους διαφωνούντες. Καταδικάζει ως δειλούς και ανειλικρινείς τους οπαδούς του αγνωστικισμού, παραβλέποντας έτσι το γεγονός ότι και ο Μπέρτραντ Ράσελ, τον οποίο τόσο επαινεί, δήλωνε αγνωστικιστής και όχι άθεος. Κατηγορεί για δειλία και υποκρισία ακόμα και σύγχρονες προσωπικότητες από τον κόσμο της επιστήμης, όπως είναι ο επιστημολόγος Michael Ruse και ο βιολόγος S. J. Gould, οι οποίοι συμμερίζονται τις αθεϊστικές του ιδέες, αλλά αντιμετωπίζουν το ζήτημα με μεγαλύτερη νηφαλιότητα.
Ως άριστος χειριστής των μέσων επικοινωνίας που είναι ο Ντόκινς, θεωρεί ότι ο σκοπός του μπορεί να επιτευχθεί όχι μόνο με την προβολή επιχειρημάτων, αλλά δημιουργώντας μεγάλη φασαρία γύρω από τον εαυτό του και το ζήτημα που πραγματεύεται. Με την έννοια αυτή, το βιβλίο του είναι ένα σύγχρονο μανιφέστο του αθεϊσμού, ένα όπλο στα χέρια εκείνου που είναι ήδη στρατευμένος σ’ αυτήν την πίστη. Δεν μπορεί, όμως, να μεταπείσει τον αμφιταλαντευόμενο, αν κρίνει κανείς αντικειμενικά την επιχειρηματολογία του.
Η βάση της τελευταίας είναι ότι στη σύγκριση ανάμεσα στις δύο υποθέσεις περί ύπαρξης και περί ανυπαρξίας του Θεού, η επιστημονική πλάστιγγα θα γείρει προς τη δεύτερη. Δεν λαμβάνει υπόψη, όμως, τη λογική ασυμμετρία ανάμεσα στην επιστημονική υπόθεση και μια «πιστοκρατική» επιλογή, όπως είναι η θρησκεία. Η επιστημονική υπόθεση υπόκειται στον έλεγχο, όχι όμως η πίστη. Η τελευταία ελέγχεται μόνο ως προς το εμπειρικό της περιεχόμενο, όχι ως προς το μεταφυσικό. Το γεγονός ότι στην κοσμική εποχή που ζούμε, δεν αποτελεί η θρησκεία αναγκαίο μέρος της ζωής μας και δεν δέχεται ο σύγχρονος άνθρωπος πολλούς από τους κανόνες και τα δόγματα που επιβάλλει, δεν την ακυρώνουν. Διότι εκφράζει συγχρόνως μια αναγκαία υπερβατολογική ανάγκη που έχει ο άνθρωπος και που δεν πληρούται μέσα στην επιστημονική αναζήτηση. Παραμένει το δέος που εκφράζει ο Καντ στη Δεύτερη Κριτική του (1788).
Το ισχυρό επιχείρημα
Ο Ντόκινς αναφέρεται σε κάτι αντίστοιχο: το δέος που αισθάνεται ο επιστήμονας μπρος στο μεγαλειώδες τοπίο που εξερευνά, όπου προβάλλει η περίπλοκη δομή του κοσμικού συνόλου. Μπρος στη θέαση αυτή, το θρησκευτικό δέος για τον (υποθετικό) δημιουργό του Σύμπαντος πρέπει να θεωρηθεί πεπερασμένο και ελλιπές: αυτό είναι το ισχυρό επιχείρημα του Ντόκινς στο τελευταίο κεφάλαιο. Και μάλλον εδώ βρίσκεται η κύρια προσφορά του σημαντικού αυτού βιβλίου, που ο Ελληνας αναγνώστης μπορεί να διαβάσει σε μια άριστη μετάφραση και γενικότερα προσεγμένη έκδοση. Είναι ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί απ’ όλους εκείνους για τους οποίους το πρόβλημα που πραγματεύεται είναι πάντα παρόν και δεν έχει λυθεί προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση.
* Ο κ. Δημήτρης Δημητράκος είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.