«Ηταν μια κοινότητα μικρή, αμιγώς εβραϊκή, αλλά στα παιδικά μου μάτια φάνταζε ένας ολόκληρος κόσμος. Επίκεντρό της η συναγωγή, με μια μικρή πλατεία γύρω από την οποία απλώνονταν κυκλικά τα τριώροφα σπίτια. Εκεί κυλούσε η όλη μας ζωή. Εκεί παίζαμε παιδιά, εκεί ζούσαμε τις χαρές, τις λύπες και τις αγωνίες, τις θρησκευτικες μας γιορτές, τις κοινωνικές μας δραστηριότητες. Η καθημερινή μας ζωή κυλούσε ειρηνικά και ήσυχα, οι σχέσεις μας με τους χριστιανούς συμπολίτες μας γίνονταν όλο και πιο στενές, οι νέοι μιλούσαν ελληνικά, άρχιζε σταδιακά η ελληνοποίηση κι αποκτούσαμε σιγά σιγά ελληνική εθνική συνείδηση. Δυστυχώς, ήρθε ο διωγμός… αφανιστήκαμε και διαλυθήκαμε».
Οι μνήμες του Ιωσήφ Στρούμσα από την Ισραηλίτικη Κοινότητα της Βέροιας αποτελούν μια ζώσα μαρτυρία ενός εβραίου Ελληνα πολίτη, που γεννήθηκε και έζησε σε μια από τις παλαιότερες εβραϊκές συνοικίες της χώρας μας. Αποκτά όμως ιδιαίτερη σημασία όταν την ιστορική μνήμη διασώζει ο ίδιος ο τόπος, υπενθυμίζοντας ότι η εβραϊκή παρουσία δεν χάθηκε μετά τον αφανισμό 77.000 Ελλήνων εβραίων στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η εβραϊκή συνοικία της Βέροιας, γνωστή σήμερα ως «Μπαρμπούτα», είναι η μοναδική στην Ευρώπη που διατηρεί στο σύνολο τον παραδοσιακό οικισμό της προπολεμικής ακμάζουσας ισραηλίτικης κοινότητας.
Περίπου πενήντα παλιά σπίτια μακεδονικής αρχιτεκτονικής διατηρούνται μέχρι σήμερα στην εβραϊκή συνοικία, χτισμένα σε μια περίκλειστη, καθαρά αμυντική πολεοδομική συγκρότηση, με φυσική οχύρωση την απότομη κλίση του εδάφους και τους ψηλούς τείχους των σπιτιών. Τα σπίτια -ορισμένα σώζουν ακόμη επιγραφές στα εβραϊκά- σχηματίζουν ένα κλειστό τρίγωνο με μοναδικά ανοίγματα δύο εισόδους που οδηγούν στη συνοικία.
Διατηρητέος οικισμός
Χαρακτηρισμένη «ιστορικός διατηρητέος τόπος» αποτελεί ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα μνημεία, προσελκύοντας το ενδιαφέρον όχι μόνο Εβραίων από κάθε γωνιά του πλανήτη, αλλά και χριστιανών απ’ όλο τον κόσμο. Εκατοντάδες τουρίστες, ακολουθώντας τα βήματα του Αποστόλου Παύλου, κατευθύνονται στη Βέροια για να προσκυνήσουν στην εβραϊκή συναγωγή, όπου -σύμφωνα με τις Πράξεις των Αποστόλων- κήρυξε το 50 ή 51 και 57 μ.Χ. Είναι η περίοδος κατά την οποία χρονολογείται και η εβραϊκή παρουσία στη Βέροια σε μια κοινότητα που διευρύνθηκε προς το τέλος του 15ου αιώνα με την άφιξη πολυάριθμων Εβραίων από την Ισπανία και την Πορτογαλία.
«Μετά την απελευθέρωση η συνοικία συγκέντρωνε αμιγή εβραϊκό πληθυσμό, που δεν ξεπερνούσε τους 600 κατοίκους, σε μια πόλη των 17.000 κατοίκων», περιγράφει στην «Κ» ο κ. Στρούμσας που γεννήθηκε στη συνοικία το 1929, από εύπορη οικογένεια. Την περίοδο εκείνη πέντε-έξι οικογένειες της συνοικίας ήταν εύπορες και οι υπόλοιπες χαμηλής οικονομικής κατάστασης (μικροέμποροι, καταστηματάρχες, τεχνίτες, τενεκτζήδες, μαραγκοί, σαμαράδες).
«Ολη μας η ζωή ήταν περιορισμένη στη συνοικία. Είχαμε στενούς δεσμούς με τους χριστιανούς και καλούς φίλους. Σ’ έναν από αυτούς χρωστάμε τη σωτηρία μας και στον διοικητή της αστυνομίας που έβγαλε τον πατέρα μου από το δίλημμα: να μην ακολουθήσουμε τους υπόλοιπους στην Πολωνία όπου, όπως μας είχε διαβεβαιώσει ο Ραβίνος της Θεσσαλονίκης, οι ομόθρησκοί μας είχαν ετοιμάσει διαμερίσματα και δουλειά σε εργοστάσια. Τον προέτρεψε να καταφύγουμε στα βουνά και μας βοήθησε, εξασφαλίζοντας ταυτότητες με χριστιανικά ονόματα. Εγώ από Ιωσήφ έγινα Πέτρος και από Στρούμσας Σταυρίδης».
Επειτα από τρεις μήνες συζητήσεων, το Μάρτιο του ’43, εγκατέλειψαν τη συνοικία αφήνοντας στρωμένο το τραπέζι σαν να είχαν βγει στη γειτονιά. Εφυγαν νύχτα, πηδώντας μάνδρες, διανυκτέρευσαν στο χάνι ενός επιστήθιου φίλου και με τη βοήθεια συμπολιτών τους χριστιανών ξεκίνησαν για τα Πιέρια. «Περπατούσαμε ώρες, κρυφά, με προφυλάξεις από σπίτι σε σπίτι. Φτάσαμε στον Αλιάκμονα τα ξημερώματα και διασχίσαμε το ποτάμι με μια σχεδία. Ηταν μια στιγμή που δεν θα ξεχάσω ποτέ. Είδα την 90χρονη γιαγιά μου να προσεύχεται λέγοντας: Δόξα τω Θεώ, όπως ο Μωυσής χώρισε τα νερά στην Ερυθρά Θάλασσα, έτσι κι εμείς περάσαμε. Θαύμα!».
Βρήκαν καταφύγιο στη Συκιά, ένα ορεινό χωριό στα Πιέρια. Τα βήματά τους ακολούθησαν κι άλλοι 50 συμπολίτες τους Εβραίοι. Ενα μήνα αργότερα, οι Εβραίοι της Βέροιας που είχαν παραμείνει στη συνοικία στοιβάχτηκαν στα βαγόνια με προορισμό τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Στη Συκιά, οι Εβραίοι της Βέροιας έμειναν 14 μήνες κρυμμένοι στα κρησφύγετα κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών. «Σε μια τέτοια έφοδο μας πρόδωσαν και μας συνέλαβαν. Ηταν όμως η εποχή που η Γερμανία είχε αρχίσει να χάνει το παιχνίδι και μας άφησαν»…
Επιστροφή από τα στρατόπεδα
Επέστρεψαν στη Βέροια περίπου 150 άτομα που είχαν καταφύγει στα βουνά, στις 10 Οκτωβρίου του ’44. «Βρήκαμε τα σπίτια μισοκατεστραμμένα, λεηλατημένα, κατειλημμένα -όπως και τη συναγωγή- από πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης. Πήραμε πίσω τα ιερά βιβλία και τα σκεύη της συναγωγής που είχε διαφυλάξει ο μητροπολίτης της Βέροιας Πολύκαρπος και αρχίσαμε να στήνουμε τη ζωή μας από την αρχή. Δυο-τρεις μήνες αργότερα άρχισαν να επιστρέφουν στη Θεσσσαλονίκη όσοι επέζησαν από τα στρατόπεδα. Η θλίψη επισκίασε τη χαρά μας. Πενήντα συγγενείς είχε χάσει η οικογένειά μου. Στη συναγωγή ένα βουβό κλάμα συνόδευε τις προσευχές μας. Τετρακόσιοι πενήντα συμπολίτες μας είχαν αφανιστεί στα κρεματόρια του Αουσβιτς-Μπίρκενταου και της Τρεμπλίνκα. Η πίκρα, η κατάσταση των σπιτιών, ο φόβος και η ανασφάλεια, η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ έδιωξε βαθμιαία και τους επιζήσαντες…».
Εβραίοι της Βέροιας που εγκαταστάθηκαν στο Ισραήλ, κι άλλοι που διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη, κυρίως τη Θεσσαλονίκη, και Ισραηλίτες δεύτερης γενιάς επισκέπτονται συχνά τα τελευταία χρόνια τον γενέθλιο τόπο. Αντικρίζουν τα παραδοσιακά τους σπίτια, περπατούν στον κεντρικό δρόμο της εβραϊκής συνοικίας (οδός Ολγάνου), περιηγούνται στα αναπαλαιωμένα αρχοντικά και προσεύχονται στη συναγωγή που γλίτωσε από την ολική κατάρρευση και αναστηλώθηκε το 1997 από τον δήμο της πόλης με την οικονομική ενίσχυση της Ε.Ε., διεθνών και ελληνικών εβραϊκών οργανισμών. Τα τρία αναπαλαιωμένα αρχοντικά στεγάζουν σήμερα πολιτιστικούς φορείς (μεταξύ αυτών το αρχείο του καθηγητή του ΑΠΘ κ. Ν. Μουτσόπουλου) και συμβουλευτικά κέντρα. Πολλά από τα σπίτια, ωστόσο, παραμένουν ερείπια παρά τις προσπάθειες της δημοτικής αρχής να αναστηλώσει τον παραδοσιακό οικισμό. «O δήμος είναι ανίσχυρος με τη φωνή, τα μέσα και τα κονδύλια που διαθέτει να αναστηλώσει και να αναδείξει το αξιόλογο αυτό κομμάτι της παλαιάς πόλης» επισημαίνει η δήμαρχος της Βέροιας κ. Χαρούλα Ουσουτζόγλου. «Χτυπώ όλες τις πόρτες, εκπέμποντας SOS για τη διάσωσή της. Αλλά δεν βλέπω κανένα φως!»