Η μπερξονική φιλοσοφία αποτέλεσε το επίκεντρο μιας από τις πιο γόνιμες περιόδους του ευρωπαϊκού στοχασμού, γνωστή ως «στιγμή 1900». Μία περίοδος που σήμερα φαντάζει μακρινή και άπιαστη, άκαιρη και ουτοπική. Τι άλλο θα μπορούσαμε να πούμε σήμερα, την εποχή της άκρας εξειδίκευσης και απομόνωσης των επιστημών και των τεχνών για την περίεργη αυτή στιγμή του ευρωπαϊκού πνεύματος όπου φιλόσοφοι συνομιλούσαν με φυσικούς, λογοτέχνες, ψυχολόγους, βιολόγους και πολιτικούς σε μια κοινή προσπάθεια να ερμηνεύσουν και να εξηγήσουν σημαντικές εκφάνσεις αυτού του συλλογικού φαινομένου που λέγεται ζωή; Αν όντως ισχύει ότι η περίοδος αυτή είναι πλέον πολύ μακρινή, πού οφείλεται η δυναμική επάνοδος της φιλοσοφίας στην οποία κατ’ εξοχήν αποτυπώνεται;
Με την ευκαιρία της «ημερίδας Μπερξόν», είχαμε την τύχη να συνομιλήσουμε με τον σημαντικότερο εν ζωή μελετητή της φιλοσοφίας του Μπερξόν: Τον Frdric Worms, καθηγητή ιστορίας της σύγχρονης γαλλικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Lille 3 και διευθυντή του διεθνούς κέντρου μελέτης της σύγχρονης γαλλικής φιλοσοφίας στην ‚cole Normale Suprieure, και να του θέσουμε αυτό ακριβώς το ερώτημα.
Στο προσκήνιο ξανά
– Πιστεύετε ότι η φιλοσοφία του Μπερξόν ήταν απλώς το απόσταγμα μιας συγκεκριμένης εποχής, μιας τάσης που έμελλε να σβήσει με το πέρασμα στην επόμενη φιλοσοφική «στιγμή»; Και αν ναι, πώς εξηγείτε την επάνοδο του Μπερξόν στο φιλοσοφικό προσκήνιο; ΄Η γενικότερα, γιατί διαβάζουμε Μπερξόν σήμερα;
– Κατά τη γνώμη μου το τελευταίο ερώτημα δεν είναι θεμιτό. Διαβάζουμε Μπερξόν όπως διαβάζουμε κάθε μεγάλο φιλόσοφο. Η σκέψη κάθε μεγάλου στοχαστή εμπεριέχει κάτι το μοναδικό, το ανεπανάληπτο. Εκεί έγκειται και το μεγαλείο του. Επομένως διαβάζουμε Μπερξόν επειδή είναι μεγάλος φιλόσοφος – τελεία και παύλα.
Τώρα, όσον αφορά την πρώτη ερώτηση -δηλαδή τη σχέση του Μπερξόν με τη «στιγμή 1900»- είναι αλήθεια ότι η κεντρική θέση του στη συγκεκριμένη «στιγμή» είχε και τα αρνητικά της. Οπως την εξαφάνιση του Μπερξόν με το πέρασμα στην επόμενη φιλοσοφική «στιγμή», αυτήν του υπαρξισμού και της φαινομενολογίας. Παρ’ όλα αυτά η «παρουσία» του Μπερξόν σε έργα φιλοσόφων που ανήκουν στην επόμενη γενιά, όπως, παραδείγματος χάρη, στον Μαρλώ-Ποντύ, μαρτυρεί και κάτι άλλο, κάτι βαθύτερο, μία σκέψη που αντιστέκεται στην ιστορική παροδικότητα της στιγμής της. Αυτός είναι και ο κυριότερος λόγος της επανόδου του Μπερξόν στο φιλοσοφικό προσκήνιο σήμερα.
– Ποιο είναι το στοιχείο αυτό στη σκέψη του Μπερξόν που αντιστέκεται στην παροδικότητα; Αποτελεί ένα σημείο που μας αφορά άμεσα ακόμα και σήμερα;
– Το κεντρικό σημείο της φιλοσοφίας του Μπερξόν αποτελεί ταυτόχρονα το μέρος που αντιστέκεται και δεν είναι άλλο από τη θεωρία της ζωής. Το σημαντικότερο ίσως στοιχείο αυτής της θεώρησης, το στοιχείο δηλαδή που της δίνει διαχρονική αξία, είναι το γεγονός ότι ο Μπερξόν στηρίζει όλη την ηθική του φιλοσοφία στη θεωρία της ζωής. Μία ηθική εμμενής στη ζωή και επομένως μία ηθική ζωτικής σημασίας που ο καθένας μας μπορεί να τη νιώσει «στο πετσί του». Μία ηθική που μας αφορά όλους, όπως και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ακόμη και σήμερα: το περιβαλλοντικό πρόβλημα, τα διλήμματα της βιοηθικής, ο πόλεμος… Φυσικά όλα αυτά δεν τα βρίσκει κανείς έτοιμα στα κείμενα του Μπερξόν, πρέπει να δώσει μία μικρή ώθηση στις υπάρχουσες σκέψεις, να προσεγγίσει το κείμενο δημιουργικά, να δώσει νέα πνοή στις ιδέες του, να τις συνεχίσει…
Εμμενής ηθική
– Μπορείτε να μας μιλήσετε λίγο περισσότερο γι’ αυτήν την εμμενή ή ζωτική ηθική; Με ποιον τρόπο η ηθική αυτή μας επιτρέπει να ξανασκεφτούμε μερικά από τα προβλήματα που ταλανίζουν την ανθρωπότητα στις μέρες μας;
– Το μυστικό, ή μάλλον το κλειδί της θεωρίας του Μπερξόν περί ζωής και ηθικής, βρίσκεται στο γεγονός ότι ο Μπερξόν δεν διατυπώνει μία αλλά δύο θεωρήσεις της ζωής και αντιστοίχως δύο τύπους ηθικής, δύο θεμελιώδεις τρόπους σύμφωνα με τους οποίους η ζωή μπορεί να πάρει νόημα για μας.
Αλλά ας αρχίσουμε από τις φιλοσοφίες ζωής στις οποίες η μπερξονική αντίληψη αντιτίθεται. Η πρώτη (μινιμαλιστική), θεωρεί τη συνέχιση της ζωής δεδομένη, κάτι σαν φυσικό φαινόμενο που συνεχίζεται αβίαστα και ανεξάρτητα από μας. Η δεύτερη (μαξιμαλιστική), υποστηρίζει ότι η ζωή είναι ιερή και απόλυτη αξία. Ηθικοποιεί δηλαδή τη ζωή ως ουσία. Και οι δύο αυτές φιλοσοφίες ζωής που διατρέχουν υπόρρητα τη σημερινή συζήτηση περί βιοηθικής, είναι κατά τη γνώμη μου επικίνδυνες. Και οι δύο καταλήγουν σε αυτό που αποκαλεί ο Μπερξόν «κλειστή ηθική». Δηλαδή σε μια ενστικτώδη ηθική που την λαμβάνουμε έτοιμη σχεδόν από τη φύση, προσδίδοντάς της κοινωνικό περιεχόμενο βέβαια, αλλά χωρίς να αποβάλλουμε έτσι τον ενστικτώδη χαρακτήρα της. Η ηθική αυτή βασίζεται πρωτίστως στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης, ένστικτο σημαντικό, ζωτικό, που όμως αν ληφθεί από μόνο του ως βάση κάθε ηθικής μπορεί να δικαιολογήσει κάθε πράξη, όσο αποτρόπαια και αν είναι…
Υπέρβαση
Ο Μπερξόν υπερβαίνει αυτές τις δύο φιλοσοφίες ζωής, γιατί γι’ αυτόν η συνέχιση της ζωής δεν είναι ούτε δεδομένη ούτε έγκειται σε ένα αδιάφορο φυσικό φαινόμενο. Η συνέχιση της ζωής περιλαμβάνει μία δημιουργική πράξη. Η πράξη αυτή είναι εμμενής στην ίδια τη ζωή αλλά ταυτόχρονα και δικιά μας. Εμείς δίνουμε νόημα στη ζωή, ή μάλλον μπορούμε να της δώσουμε νόημα, μέσα από αυτή τη δημιουργική πράξη, μια πράξη ελευθερίας. Γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο η ζωή μπορεί να χάσει το νόημά της, ή μπορεί να μην το βρει ποτέ. Ισως κανείς δεν μπορεί να πείσει μία μάνα που μόλις έχασε το παιδί της ότι η ζωή έχει νόημα…
Μέσω αυτού του διττού χαρακτήρα της ζωής ο Μπερξόν θεμελιώνει τη δυνατότητα ενός άλλου τύπου ηθικής, την «ανοιχτή ηθική», που όχι μόνο αντίκειται σε κάθε είδους «βιολογισμό» αλλά και υπερβαίνει το λόγο. Η ανοιχτή ηθική είναι μία έλλογη ηθική που δεν εκλαμβάνει όμως το περιεχόμενό της από τον λόγο, όπως στον Καντ, αλλά από την ίδια τη ζωή, ή καλύτερα από τη δεύτερη σημασία της: δηλαδή αυτή της δημιουργικής πράξης που υπερβαίνει κατά τον Μπερξόν τον λόγο, χωρίς όμως να είναι εξω-λογική. Ο λόγος για τον Μπερξόν είναι ένα άνοιγμα αλλά από μόνος του δεν μπορεί να εισάγει την ανοιχτή ηθική στις ψυχές μας. Χρειάζεται κάτι ακόμα, κάτι που να μας μιλά άμεσα, κάτι που μας εμπνέει… Αυτό το κάτι δεν βρίσκεται μακριά από μας, δεν είναι ξένο. Το κάλεσμα του ήρωα, αυτού που είναι έτοιμος να θυσιάσει τη ζωή του για την αγάπη της ανθρωπότητας, αγγίζει κάτι μέσα μας, αυτή τη δεύτερη πτυχή της ζωής που καλύπτεται συνήθως από την πρώτη.
Τα διλήμματα
Εν τέλει, αυτοί οι δύο τύποι ηθικής συνήθως συμβιώνουν μέσα μας. Κανείς μας δεν είναι άγιος… Αλλά ακριβώς αυτός ο διττός χαρακτήρας της ηθικής μας ωθεί να ξανασκεφτούμε τα μεγάλα διλήμματα της εποχής μας χωρίς να σπεύσουμε να υιοθετήσουμε τη μία από τις δύο πλευρές. Ισως ό,τι μετράει πάνω απ’ όλα είναι ο τόνος που χρησιμοποιούμε, ο τρόπος που βιώνουμε ακόμα και μία ακραία απόφαση όπως αυτή του να πάμε στον πόλεμο. Οπως έγραφε ο Καμύ στο Γράμμα σ’ ένα Γερμανό φίλο, η διαφορά μεταξύ μας είναι ότι εσύ αποδέχεσαι τον πόλεμο αβίαστα, εγώ τον αποδέχομαι μισώντας τον…
Επιμελητής της νέας κριτικής έκδοσης
Ο Frdric Worms είναι συγγραφέας των: Droits de l’homme et philosophie (une anthologie), Presses-Pocket, 1993, Introduction ‡ MatiŽre et Mmoire de Bergson, PUF, 1997, Bergson, biographie (avec Philip Soulez), Flammarion, 1997 Le vocabulaire de Bergson, Ellipses, 2000, Bergson ou les deux sens de la vie, PUF,2004. Είναι επίσης ο υπεύθυνος της περιοδικής έκδοσης Annales Bergsoniennes (Paris, P.U.F) και υπεύθυνος της έκδοσης του συλλογικού τόμου Le Moment 1900 en philosophie, Presses Universitaires du Septentrion, 2004. Εχει αναλάβει επίσης την κριτική έκδοση των έργων του Μπερξόν, των οποίων τρεις τόμοι κυκλοφόρησαν ήδη.
* Η Μαργαρίτα Καρκαγιάννη είναι υποψήφια διδάκτωρ φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου.