Αρατος ο Σολεύς: «Φαινόμενο και Διοσημεία. Ενα αστρονομικό ποίημα». Προλεγόμενα – Εισαγωγή στην Αστρονομία: Σταύρος Ι. Αυγολούπης. Μετάφραση – Σχόλια: Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος. Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2007, σελ. 704.
Μπορεί ο αυστηρός Αριστοτέλης να μην αναγνώριζε, στην «Ποιητική» του, τη διδακτική ποίηση ως όντως ποίηση και να επιφύλασσε στον Εμπεδοκλή τον τίτλο του «φυσιολόγου» και όχι του ποιητή, με τον οποίο τιμούσε τον Ομηρο, ωστόσο, δεν έλειψαν ποτέ οι ποιητές, αρχής γενομένης με τον Ησίοδο, που για να διδάξουν την τέχνη του βίου ή κάποια επιστήμη «διάλεγαν τη στιχηρή μορφή εξαιτίας της ευκολότερης εντυπωτικότητάς της», όπως σημειώνει ο Αλμπιν Λέσκι, ή από κάποια στιγμή και έπειτα «δοκίμαζαν ιδιαίτερη ευχαρίστηση με το αντίστροφο παιχνίδι ανάμεσα στη λόγια γνώση και την περίτεχνη μορφή».
«Φαινόμενα»
Ενα τέτοιο έργο, από τα καλύτερα αρμοσμένα μάλιστα και από τα πλέον διάσημα ακόμη και στους νεότερους χρόνους, είναι τα «Φαινόμενα» του Αρατου, γιατρού, μαθηματικού, αστρονόμου και ποιητή, που γεννήθηκε περί το 310 π.Χ., στους Σόλους της Κιλικίας (μια πόλη αδόξως γνωστή κατά τα λοιπά, από τον «σολοικισμό», τη συντακτική αστοχία στη χρήση της ελληνικής). Σε νεαρή ηλικία ο Αρατος σπούδασε στην Αθήνα, όπου και μαθήτευσε στον Ζήνωνα τον Κιτιέα, ιδρυτή της Στοάς και σχετίστηκε με τον σπουδαίο ποιητή Καλλίμαχο τον Κυρηναίο. Στην Πέλλα, όπου βρέθηκε προσκεκλημένος του βασιλιά Αντίγονου του Γονατά, δέχτηκε την ηγεμονική «παραγγελία» να συνθέσει ένα αστρονομικό ποίημα. Ανταποκρινόμενος, παρότι δεν διέθετε απολύτως εξειδικευμένες γνώσεις, συνέθεσε τα «Φαινόμενα» στηριγμένος εν πολλοίς σε προηγούμενα έργα του περίφημου φυσικού και μαθηματικού Εύδοξου του Κνίδιου, ο οποίος στα δικά του «Φαινόμενα» είχε περιγράψει επακριβώς τις κινήσεις των απλανών αστέρων και είχε υποδείξει πώς είναι δυνατόν να προβλέπονται οι αλλαγές του καιρού βάσει αυτών.
Εγκώμια
Το ότι στους επόμενους αιώνες τα «Φαινόμενα» του Αρατου έφτασαν να θεωρούνται το λυσιτελέστερο ποίημα της ελληνικής αρχαιότητας με επιστημονικό θέμα, συναρτάται οπωσδήποτε με το εκτενές έργο των δεκάδων υπομνηματιστών και σχολιαστών που καταπιάστηκαν μαζί τους (ανάμεσά τους κορυφαίοι αστρονόμοι, όπως ο Ιππαρχος και ο Θέων ο Αλεξανδρεύς), κυρίως δε με τη φήμη που απέκτησαν από πολύ νωρίς, χάρη στον έπαινο που τους αποδόθηκε από άλλους ποιητές, ας πούμε γνήσιους ή αυθεντικούς, για να ακολουθήσουμε τον αριστοτελικό διαχωρισμό. Ετσι ο Καλλίμαχος χαιρέτισε «τις λεπτές ρήσεις» του Αρατου, ενώ ο Λεωνίδας ο Ταραντίνος, ο σπουδαίος επιγραμματοποιός του 4ου αιώνα π.Χ., εγκωμίασε σε ποίημά του τη «λεπτή φροντίδα» με την οποία ο «δαήμων» Αρατος «δυνατούς αστέρας εφράσατο».
Σε δεκαπεντασύλλαβο
Το έργο αυτό του Αρατου ακούγεται τώρα στα νέα ελληνικά χάρη στη συνεργασία ενός επιστήμονα, του Σταύρου Ι. Αυγολούπη, καθηγητή της Αστρονομίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ο οποίος και υπογράφει εκτενέστατη εισαγωγή στην Αστρονομία και την εξέλιξη των ιδεών της, και ενός φιλόλογου, του Θεόδωρου Γ. Μαυρόπουλου, που ασχολείται επί δεκαετίες με τη μετάφραση και τον σχολιασμό κειμένων της αρχαιοελληνικής γραμματείας και ο οποίος παραδίδει εδώ μεταφρασμένους σε δεκαπεντασύλλαβο τους δακτυλικούς εξαμέτρους του πρωτοτύπου. Η επιλογή του δεκαπεντασύλλαβου απέρρευσε, όπως προσημειώνεται, από την ανταπόκριση του μεταφραστή σε δηλωμένη επιθυμία του αστρονόμου συνεργάτη του. Η προτίμηση πάντως αυτή ίσως δεν ήταν η καταλληλότερη, όχι τόσο επειδή ο δεκαπεντασύλλαβος ακούγεται ασθματικός, μειωμένος ή «διευρυμένος» σε αρκετούς από τους 1.154 στίχους (λόγου χάρη, ο εικοστός στίχος «με τον ουρανό ασταμάτητα πάντα», έχει μόλις δώδεκα συλλαβές, πιθανόν επειδή «παράπεσε» η μετάφραση του ρήματος «έλκονται», ενώ ο αμέσως επόμενος, «αυτός μένει ακίνητος, αλλ’ άξονας τον σηκώνει», δεκαέξι), οι δε διασκελισμοί, σχεδόν υποχρεωτικοί, είναι αλλεπάλληλοι, όσο επειδή το λόγιο περιεχόμενο δυσκολεύεται να συναρμοστεί με τη λαϊκή μορφή. Διορθωτέα, παρεμπιπτόντως, δύο τινά: Στη σελίδα 225 αναφέρεται αλλά χωρίς να κατονομάζεται «ο πλατωνικός ρήτορας και φιλόσοφος (του δεύτερου μεταχριστιανικού αιώνα) που εξισώνει τον Αρατο με τον αρχηγέτη της επικής ποίησης αποκαλώντας τον «ποιητήν ουδέν αδοξότερον Ομήρου»», ενώ στη σελίδα 232 ο Αρατος χαρακτηρίζεται «ποιητής του 2ου προχριστιανικού αιώνα», παρότι, όπως σωστά σημειώνεται λίγες σελίδες πριν, γεννήθηκε «γύρω στο 310 π.Χ.» και άκμασε τον 3ο αιώνα π.Χ.
Για να μη μείνει αδικαίωτος και ο Αριστοτέλης, είναι πολύ δύσκολο ποιητικά συνθέματα αυτού του χαρακτήρα, που αποβλέπουν προγραμματικά στην ωφέλεια και τη διδαχή, να διακονήσουν αποτελεσματικά και την τέρψη. Κι ωστόσο, ο Αρατος, χάρη στην εγνωσμένη «μορφοπλαστική ικανότητά του» και την αρκετά ελευθερωμένη σχέση του με τους κανόνες της στιχοποιίας, κατορθώνει σε αρκετά «κεφάλαια» του ποιήματός του να επιβάλει τον ποιητή εαυτό του στην επιστημοσύνη του.
«Εκ Διός…»
Οσο για το πώς αρχίζει το ποίημα, όπως θα το περιμέναμε: «Εκ Διός αρχώμεσθα». «Του γαρ και γένος εσμέν», του Δία δηλαδή, ακούμε στον πέμπτο στίχο. Το δόγμα αυτό το άντλησε ο Αρατος, λέξη προς λέξη, από τον «Εις Δία» ύμνο του στωικού φιλοσόφου Κλεάνθη. Ακριβώς την ίδια φράση είπε αργότερα κι ο Απόστολος Παύλος στην Ακρόπολη των Αθηνών, απευθυνόμενος προς «τινές των Επικουρείων και των Στωικών φιλοσόφων». «Ως και τινες των καθ’ υμάς ποιητών ειρήκασι» είπε ο «σπερμολόγος» Παύλος για να αποσπάσει το ενδιαφέρον των Αθηναίων. Κι είχε στο νου του τον Κλεάνθη, πιθανόν και τον Αρατο.