Ο ρόλος του στρατού στη διαμόρφωση της σημερινής Τουρκίας

Ο ρόλος του στρατού στη διαμόρφωση της σημερινής Τουρκίας

5' 37" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Ο στρατός είναι μία από τις βασικές συνιστώσες του σύγχρονου τουρκικού κράτους. Πολλοί μιλούν για την καθοριστική του επιρροή στην πολιτική και την κυρίαρχη ιδεολογία, για την επίδρασή του στην εσωτερική ζωή και τις διεθνείς σχέσεις της Τουρκίας, καθώς και στην οικονομική ζωή, την κουλτούρα, την παιδεία. Από πότε ξεκινάει η εμπλοκή του τουρκικού στρατού στην τουρκική κοινωνία; Πόσο μπορούμε να καταλάβουμε όσα συμβαίνουν στη σημερινή Τουρκία από τη δράση του; Ενα βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε και στα ελληνικά, «Ο τουρκικός στρατός. Ενα πολιτικό κόμμα, μια κοινωνική τάξη», σε επιμέλεια των Αχμέτ Ινσέλ και Αλί Μπαϊράμογλου (εκδ. Βιβλιόραμα), συγκεντρώνει άρθρα δεκατριών από τους σημαντικότερους σύγχρονους Τούρκους επιστήμονες και στοχαστές (ιστορικούς, οικονομολόγους, πολιτικούς επιστήμονες και αναλυτές), οι οποίοι ανατέμνουν τον ρόλο του τουρκικού στρατού και φωτίζουν πραγματικότητες, δεδομένα και τάσεις της σημερινής Τουρκίας. Τη μετάφραση από τα τουρκικά επιμελήθηκαν οι Κωνσταντίνα Ανδριανοπούλου, Αμαρυλλίς Λογοθέτη και Ιλεάνα Μορώνη, ενώ την επιμέλεια του τόμου για την ελληνική έκδοση είχαν η καθηγήτρια Σία Αναγνωστοπούλου και ο φιλόλογος Στρατής Μπουρνάζος. Στη συνέντευξη με τον Τούρκο πολιτικό επιστήμονα Τανίλ Μπόρα, διευθυντή του περιοδικού Τoplum ve Bilim (Επιστήμη και κοινωνία), καθοριστική ήταν η συμβολή, σε όλα τα επίπεδα, της Ιλεάνας Μορώνη και του Στρατή Μπουρνάζου, τους οποίους ευχαριστούμε.

– Διατρέχοντας κανείς τον τόμο, αντιλαμβάνεται ότι ο στρατός στην Τουρκία έχει επωμιστεί ένα μεταρρυθμιστικό ρόλο. Μάλιστα, τη δεκαετία του 1970 το «Στρατός – νεολαία, χέρι – χέρι» ήταν σύνθημα της τουρκικής Αριστεράς! Πώς σχολιάζετε αυτόν τον «προοδευτικό ρόλο» του τουρκικού στρατού;

– Οι ρίζες του φαινομένου βρίσκονται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, οπότε ο στρατός αναλαμβάνει μια «προοδευτική» αποστολή: η πορεία της ύστερης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς τον εκσυγχρονισμό ξεκινάει με μέτρα αναδιοργάνωσης του στρατού. Οι πρώτες κοσμικές επιστημονικές σχολές, συμπεριλαμβανομένων της Ιατρικής και των Σχολών Μηχανικών, ήταν στρατιωτικές. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η πιο πολυάριθμη και σημαντική ομάδα ανάμεσα σε όσους υποστήριζαν τον ταχύ εκσυγχρονισμό της αυτοκρατορίας ως μοναδικό τρόπο σωτηρίας της ήταν οι αξιωματικοί και οι σπουδαστές των στρατιωτικών σχολών. Εν τέλει, στους κόλπους της ιδρυτικής ελίτ της Τουρκικής Δημοκρατίας υπερτερούν οι στρατιωτικοί και οι προερχόμενοι από τον στρατό. Εξαιτίας αυτού του ιστορικού γεγονότος, ο στρατός θεωρήθηκε η «ατμομηχανή» του τουρκικού εκσυγχρονισμού. Επιπλέον, εκτός από την αποστολή εκσυγχρονισμού, ο στρατός είχε αναλάβει τη «σωτηρία» και την «ίδρυση» του κράτους. Η αποστολή του εκσυγχρονισμού ταυτιζόταν πρωτίστως με την πρόοδο και τη νεωτερικότητα – έτσι, ο τουρκικός στρατός τοποθετήθηκε, τουλάχιστον στο πολιτισμικό επίπεδο, στην Αριστερά.

Συγκυριακός

– Σε αυτό έρχεται να προστεθεί και ένα είδος αντιιμπεριαλισμού, την εποχή της ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας…

– Φυσικά, σε αυτό συνέβαλε και η έννοια του «αντιιμπεριαλισμού». Βέβαια, ο αντιιμπεριαλισμός του εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου της Τουρκίας (1919 – 1922) ήταν συγκυριακός, στη συνέχεια όμως ερμηνεύτηκε με απόλυτους όρους. Στην πραγματικότητα, αν και εμφανίζεται τότε μια αντιιμπεριαλιστική τάση, είναι δύσκολο να μιλήσουμε για αντιιμπεριαλισμό με συνέχεια, με θεωρητική και πολιτική συνοχή. Ακόμα, η ιδεολογία της «ανεξαρτησίας», που συνδέεται με αυτήν του αντιιμπεριαλισμού, είναι ένα μοτίβο που συμπληρώνει έναν αυταρχικό εθνικισμό, και όχι έναν οικουμενικό – διεθνιστικό αντιιμπεριαλισμό.

– Είπατε ότι ο στρατός ήταν πρωτοπόρος του εκσυγχρονισμού. Ομως τι είδους εκσυγχρονισμός ήταν αυτός που προωθούσε;

– Πρόκειται για μια αντίληψη του εκσυγχρονισμού που στηρίζεται σε μια εντελώς πρακτική – πραγματιστική, εργαλειακή λογική, που χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση του άμεσα εφαρμόσιμου. Επιπλέον, αντιμετωπίζει καχύποπτα την κριτική σκέψη, που αποτελεί ένα από τα θεμελιώδη στοιχεία της νεωτερικότητας: όχι μόνο θεωρεί την κριτική σκέψη περιττή, χάσιμο χρόνου, αλλά επιπλέον -καθώς υιοθετεί τον εκσυγχρονισμό κυρίως ως μια αναγκαιότητα για τη «σωτηρία του κράτους»- την αντιμετωπίζει ως «επικίνδυνη» και «αιρετική».

– Στο εθνικιστικό κλίμα, μετά το πραξικόπημα του 1980, δεν εντάσσεται και η ιδεολογική τάση που αποκαλείται «τουρκοϊσλαμική σύνθεση»;

– Η «τουρκοϊσλαμική σύνθεση» δεν είναι εύρημα εκείνης της εποχής. Η εθνικιστική – συντηρητική ιντελιγκέντσια, που πρώτη χρησιμοποίησε αυτήν τη φόρμουλα, την είχε ορίσει, για την ακρίβεια, ως «τουρκο-ισλαμο-δυτική σύνθεση». Και αυτό, αν το καλοσκεφτούμε, δεν συνιστά κάποια ριζική αλλαγή της επίσημης ιδεολογίας. Η Τουρκία, ακόμα και την πρώτη περίοδο της Δημοκρατίας (1923 – 1946), που έχει καθαγιαστεί ως η χρυσή εποχή της κοσμικότητας, σιωπηρά ή και ανοιχτά μερικές φορές, θεώρησε το Ισλάμ στοιχείο της εθνικής ταυτότητας – αρκεί να θυμηθούμε τα κριτήρια της ανταλλαγής πληθυσμών. Πάντα χρησιμοποιήθηκε η θρησκεία ως στοιχείο που συνέβαλε στην εμπέδωση της αφοσίωσης στο κράτος και στο έθνος.

Μετά το 1980, ωστόσο, αυξήθηκε πολύ η «δόση», επειδή συνέπιπτε με την πολιτική των ΗΠΑ, που προωθούσαν ένα «μετριοπαθές Ισλάμ» ως αντίδοτο στη σοβιετική επέκταση, καθώς και με την άνοδο του πολιτικού Ισλάμ σε όλη τη Μέση Ανατολή.

Η επίσημη ιδεολογία

– Σε ποιο βαθμό, ωστόσο, η τουρκική κοινωνία ασπάζεται την επίσημη ιδεολογία;

– Υπάρχει ένα γνωστό ανέκδοτο για την περίοδο μετά το 1980: Ενας δικηγόρος πηγαίνει στο Ντιγιάρμπακιρ. Στο ταξί, ρωτάει τον οδηγό την άποψή του για το καθεστώς. Ο ταξιτζής αρχίζει τα εγκώμια: «Ο Αλλάχ να ‘χει καλά τους στρατηγούς μας, έσωσαν τη χώρα!». Ρωτάει με τη σειρά του τον δικηγόρο γιατί ήρθε στο Ντιγάρμπακιρ, κι εκείνος απαντάει ότι ήρθε να δει τους πελάτες του, πολιτικούς κρατουμένους. Αμέσως, ο ταξιτζής καταφέρεται εναντίον της καταπίεσης, του στρατιωτικού καθεστώτος, των βασανιστηρίων… Ο δικηγόρος μένει έκπληκτος: «Μα πριν τους έπλεκες το εγκώμιο!». Και ο οδηγός απαντάει: «Εκείνη ήταν η επίσημη άποψή μου». Στην Τουρκία υπάρχει πάντα αυτό το πρόβλημα: η επίσημη ιδεολογία καταλαμβάνει ευρύ χώρο στον δημόσιο λόγο, σαν «παπαγαλία», σαν «υποχρέωση». Οταν όμως παραμεριστεί, οι «ατομικές» απόψεις μπορούν να διαφοροποιηθούν πολύ.

– Πείτε μας δυο λόγια γι’ αυτές τις «διαφορετικές φωνές», για τις τάσεις στην κοινωνία και στους κόλπους των διανοουμένων που αμφισβητούν την ηγεμονία της επίσημης ιδεολογίας.

Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έχουμε μια ποιοτική και ποσοτική αύξηση των μελετών, μια έκρηξη στην παραγωγή κριτικής γνώσης, όχι μόνο για τον στρατό, αλλά και για την ιστορία της Τουρκικής Δημοκρατίας, τη σύγχρονη ιστορία γενικότερα. Αυτή η έντονη διανοητική παραγωγή θέτει υπό συζήτηση ζητήματα «ταμπού», όπως η πολιτική για τις μειονότητες και τις γλώσσες τους ή το Κυπριακό – θέματα που η Αριστερά δεν είχε αμφισβητήσει ούτε τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, στο απόγειο της ισχύος της.

Πολιτικός επιστήμονας και αθλητικογράφος

Ο Τανίλ Μπόρα είναι ένας από τους πιο αξιόλογους νέους διανοουμένους της σημερινής Τουρκίας, που συνέβαλαν στην ανανέωση των κοινωνικών επιστημών, τα τελευταία χρόνια, στη γειτονική χώρα. Γεννήθηκε το 1963 στην Αγκυρα. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Αγκυρας. Βασικό επιστημονικό του αντικείμενο είναι ο εθνικισμός, τόσο στην ιστορική του διάσταση στη σύγχρονη Τουρκία όσο και από θεωρητική άποψη. Βιβλία του: «Γιουγκοσλαβία: η προβοκάτσια του εθνικισμού» (1991), «Η μαύρη άνοιξη του εθνικισμού» (1995), «Τρεις όψεις της τουρκικής Δεξιάς» (1998). Εχει επιμεληθεί τον τέταρτο τόμο (αφιερωμένο στον εθνικισμό) ενός βασικού έργου αναφοράς: του συλλογικού έργου «Η πολιτική σκέψη στη σύγχρονη Τουρκία» (2002). Αρθρογραφεί τακτικά σε εφημερίδες, εκτός των άλλων και ως αθλητικός σχολιαστής του ποδοσφαιρικού πρωταθλήματος – έχει μάλιστα εκδώσει και σχετική μελέτη με θέμα το ποδόσφαιρο και τον εθνικισμό.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή