O Αναγνώστης Κοπανίτζας ήταν τα χρόνια του ’21 από τους σημαντικότερους προεστούς της Πελοποννήσου, από τον Μυστρά. H υπογραφή του υπάρχει σε πολλά από τα έγγραφα των μεγάλων προεστών του Μοριά και σε πολλά μετεπαναστατικά αρχεία. Δεν υπάρχει στις λίστες της Ακαδημίας όπου έχουν καταγραφεί τα ονόματα των Φιλικών. Κακώς. Διότι, σύμφωνα με τα αρχεία της οικογένειας Κοπανίτσα, ο Αναγνώστης ήταν και Φιλικός. Με τον βαθμό του «Ιερέα» ο Αναγνώστης και οι γιοι του είχαν το δικαίωμα να κατηχούν και άλλους. Ηταν εφοδιασμένοι -όπως γράφει ο απόγονός του, Δημήτρης Κοπανίτσας- με το σχετικό τυπικό έγγραφο της διαδικασίας για την ορκωμοσία και την κατήχηση (γνωστό ως Διδασκαλία της Φιλικής Εταιρείας) καθώς και με κρυπτογραφικό αλφάβητο.
Η ροή των πραγμάτων ξεκαθάρισε τη διπλή του ταυτότητα, του προεστού και του Φιλικού. Οπως και πολλοί άλλοι Μοραΐτες, είχε την τύχη να δει τον τόπο του να απελευθερώνεται, εν αντιθέσει με πολλούς άλλους Φιλικούς που έμειναν εκτός των συνόρων του πρώτου ελληνικού κράτους.
Ο ρόλος της Φιλικής Εταιρείας είναι αδιαμφισβήτητος στην προετοιμασία και εκδήλωση της ελληνικής επανάστασης του ’21. Χαρακτηριστικά, ο κορυφαίος σύγχρονος ιστορικός Ερικ Χομπσμπάουμ θα αναφέρει πως από το 1818 και μετά η επιχείρηση προσηλυτισμού -από τους Φιλικούς- των κλεφτών των ελληνικών βουνών και ιδίως της Πελοποννήσου κρίνεται σαφώς πιο επιτυχής από την αντίστοιχη προσπάθεια των νοτιοϊταλών ευγενών Καρμπονάρων.
Ομως, άλλο τόσο αδιαμφισβήτητη είναι η σιωπή γύρω από τη Φιλική Εταιρεία που επιβλήθηκε στο νέο κράτος σχεδόν αμέσως με την απελευθέρωση. Γιατί τα κορυφαία στελέχη της δεν διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο ούτε ανέλαβαν αξιώματα;
Η εξήγηση ότι αυτό μπορεί να έχει σχέση με την αντίθεση της Εκκλησίας στα περί σχέσεων τεκτονισμού και Φιλικής Εταιρείας, θεωρείται μάλλον απλοϊκή. Αλλωστε, η Εκκλησία στις αρχές του νέου κράτους, και να το ήθελε, δεν είχε τη δύναμη να επιβάλει την αποκαθήλωση της Φιλικής Εταιρείας (αφού, η Εκκλησία, μέχρι περίπου το 1850 δεν ήταν παρά μια κρατική υπηρεσία). Επιπλέον, αυτό που σήμερα μπορεί στερεοτυπικά να ακούγεται «ύποπτο», τότε ήταν το κοινό μυστικό: Οι τεκτονικές στοές διαδραμάτισαν ένα σημαντικό ρόλο για τα φιλελεύθερα και επαναστατικά κινήματα του 18ου και του 19ου αιώνα. Κυρίως με την (διαθέσιμη) υποδομή και εμπειρία στη συνωμοτικότητα και στην εξασφάλιση της δυνατότητας επικοινωνίας των διαφόρων ρευμάτων μέσα στις «μεγάλες στοές». Γι’ αυτό και έγιναν στο πρόσφατο παρελθόν μεγάλες συζητήσεις για το εύρος της σχέσης Φιλικών με τον τεκτονισμό, η οποία πάντως βεβαιωμένα υπήρξε (π.χ. όπως αναφέρει ο Ξάνθος στα απομνημονεύματά του).
Το τέλος της Φιλικής…
Ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος (καθηγητής Ιστορίας, Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών) εξηγεί την πορεία της Φιλικής: «Κατ’ αρχάς να ξεκαθαρίσουμε: Την επανάσταση την έκαναν οι Φιλικοί. Ηταν το όχημα και έδωσαν το πολιτικό προσωπικό της επανάστασης του ’21. Αλλωστε στα τέλη του 1821 έχουν μια σημαντική παρουσία στα τεκταινόμενα, έχοντας ήδη ενεργοποιηθεί ένα μήνα πριν από την έκρηξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο, τον Μάρτιο του ίδιου χρόνου. Ομως έχει ήδη καταγραφεί ένα αρνητικό γεγονός, ενώ προκύπτει και μια νέα ανάγκη. Το αρνητικό ήταν η ήττα του Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία. Και όσο κι αν με την κάθοδο του αδελφού του Δημήτριου στην Πελοπόννησο επιδιώχθηκε να δοθεί συνέχεια στην (αρχική) επαναστατική ηγεσία, ήδη τους καταλογιζόταν η ήττα. Το ζήτημα που προέκυψε ήταν καθαρά πολιτικό: Εγινε σε πολλούς αντιληπτό ότι η επανάσταση για να πετύχει θα έπρεπε να ενταχθεί στην τότε ευρωπαϊκή νομιμότητα. Δεν μπορούσε να γίνει αποδεκτή ως επανάσταση αλλά ως ένα νέο κράτος. Με αρχές, θεσμούς κ.λπ.».
Κεντρικό ρόλο σ’ αυτόν τον μετασχηματισμό διαδραμάτισε ένα από τα πιο σημαντικά πρόσωπα εκείνης της περιόδου, το οποίο ωστόσο δεν αναφέρεται στα σχολικά βιβλία. O πρώην Αρτας, Ιγνάτιος. Ενας φωτισμένος κληρικός, πνευματικός πατέρας του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ο οποίος ζούσε στην Πίζα της Ιταλίας, τότε «πρωτεύουσα» των επαναστατημένων και κυνηγημένων της Ευρώπης. Αυτός, εξηγεί ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, «οργανώνει την αποσυνωμοτικοποίηση της επανάστασης προσφέροντας τεράστια υπηρεσία. Ετσι, καταργούνται τα επαναστατικά εμβλήματα και (επιβάλλεται) αποσιωπάται τόσο η επαναστατική διαδικασία των Φιλικών όσο και η δράση προσώπων. Το κράτος που συγκροτείται δεν είναι πλέον επαναστατικό αλλά νομιμόφρον».
Τελικά η Φιλική έσωσε την επανάσταση και με τον θάνατό της. (Για να είμαστε πιο ακριβείς έσωσε, όχι την επανάσταση, αλλά το νεοϊδρυθέν ελληνικό κράτος.)
Οι δύο εθνικισμοί
Κι αυτό, η λήθη της Φιλικής, δεν πρέπει να ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση. Για παράδειγμα, από τα αρχεία του Αναγνώστη Κοπανίτζα προκύπτει πως ακόμη και οι επιφυλακτικοί προεστοί του Μοριά, ενώ γνώριζαν πως τα στοιχεία που δίνονταν από τους Φιλικούς περί χρημάτων και πόρων ήταν πλαστά, αποφάσισαν να πάρουν την ευθύνη της έναρξης της επανάστασης. Και μάλιστα, μόλις 16 χρόνια μετά την ενυπόγραφη συμφωνία των ίδιων προεστών με τους Τούρκους ομολόγους τους για την ανακήρυξη ελληνοτουρκικού προτεκτοράτου της Πελοποννήσου υπό γαλλική αρμοστεία! Ηταν τέτοια η ελπίδα και η ορμή που πέρασε στον Νότο η Φιλική Εταιρεία, ώστε η Πελοπόννησος μπήκε στον αγώνα έστω και μετά το στραπάτσο της Μολδοβλαχίας.
Αλλά απ’ αυτό το στραπάτσο, o Ερικ Χομπσμπάουμ συνάγει μιαν ενδιαφέρουσα παρατήρηση: Θα μιλήσει για δύο εθνικισμούς στον -κατοπινό- ελλαδικό χώρο. Γι’ αυτόν της Φιλικής Εταιρείας, που ήταν ανάλογος με τα «ελιτίστικα εθνικιστικά κινήματα της Δύσης. Ετσι μόνο εξηγείται το σχέδιο εξέγερσης για την ελληνική ανεξαρτησία στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες υπό την αρχηγία Ελλήνων προυχόντων· γιατί οι μόνοι που θα μπορούσαν να ονομαστούν Ελληνες στην εξαθλιωμένη αυτή περιοχή των δουλοπαροίκων ήταν οι άρχοντες, οι επίσκοποι, οι έμποροι, οι διανοούμενοι». Αντίθετα, με την επικράτηση της επανάστασης στην Πελοπόννησο, ο εθνικισμός που αναπτύχθηκε είχε, σύμφωνα με τον Χομπσμπάουμ, το «παράδοξο αποτέλεσμα να περιορίσει τον ελληνισμό στην Ελλάδα και έτσι να δημιουργήσει ή να εντείνει τον λανθάνοντα εθνικισμό των άλλων βαλκανικών λαών. Οσο το να είναι κανείς Ελληνας δεν αποτελούσε παρά ένα σχεδόν απαραίτητο επαγγελματικό προσόν του εγγράμματου ορθόδοξου χριστιανού των Βαλκανίων, ο εξελληνισμός είχε σημειώσει προόδους. Ομως, από τη στιγμή που σήμαινε την πολιτική υποστήριξη της -πλέον-Ελλάδας, άρχισε να υποχωρεί ακόμη και ανάμεσα στις αφομοιωμένες βαλκανικές εγγράμματες τάξεις. M’ αυτή την έννοια, η ελληνική ανεξαρτησία ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση για την εξέλιξη του εθνικισμού και άλλων βαλκανικών λαών».
Τότε βέβαια ήταν η εποχή των επαναστάσεων. Που, καλώς ή κακώς -τι σημασία έχει- χρειάστηκαν οι εθνικισμοί και τα σύνορα για να διαφυλάξουν -αλλά και για να ανακόψουν- επαναστατικές κατακτήσεις.
Στην εποχή των καινοτομιών, η Ελλάδα βρίσκεται και πάλι (γεωγραφικά) μικρότερη της επιρροής της. Τα Τίρανα είναι η τρίτη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που μιλάει ελληνικά, η «ζώνη της δραχμής (ευρώ)» συνεχώς επεκτείνεται βόρεια των συνόρων και τα παιδιά βαλκανικών ελίτ έρχονται σε ελληνικά κολέγια, ιδίως από τη FYROM στη Θεσσαλονίκη… Ζει η Φιλική Εταιρεία;
Ιnfo
-Ε.J. Hobsbawm «H Εποχή των Επαναστάσεων», Αθήνα 2000, εκδ. ΜΙΕΤ.
-Δημήτρης Κοπανίτσας «Ενας προεστός του Μυστρά στην Επανάσταση», Αθήνα 1998, εκδ. ΜΙΕΤ.
-Κωστής Παπαγιώργης «Εμμανουήλ Ξάνθος, ο Φιλικός», Αθήνα 2001, εκδ. Καστανιώτης.
-Αλκη Αγγέλου «Των Φώτων», Αθήνα 1998, εκδ. Ερμής.
-Χριστίνα Κουλούρη, Χρήστος Λούκος «Τα πρόσωπα του Καποδίστρια», Αθήνα 1996, εκδ. Πορεία.
-Ιωάννης Λουκάς «Ιστορία της ελληνικής μασονίας», Αθήνα 2006, εκδ. Παπαζήσης.