Π. Καζολέα – Ταβουλάρη: «Θεόφιλος Καΐρης: Από τη Φιλοσοφική Ψυχολογία στη Θεοσεβική Ηθική». Τυπωθήτω 2005.
«Υπάρχει, ναι υπάρχει αιώνιος δικαιοσύνη», διακηρύσσει έμπλεος πάθους ο καταδικασμένος λόγω των ιδεών του ως αιρεσιάρχης Ανδριώτης φιλόσοφος Θεόφιλος Καΐρης (1784-1853), μια από τις εμβληματικότερες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αποσυνάγωγος από την κατεστημένη ιδεολογία του καιρού του, ανέστιος, απόβλητος και ποινικά κολάσιμος πεθαίνει στις φυλακές της Σύρου, ο εμπνευστής του καινοφανούς συστήματος της Θεοσέβειας, αφού υποστεί κάθε είδους λυκανθρωπική μεταμόρφωση στο συλλογικό φαντασιακό του εξημμένου και εμμανούς όχλου των συγχρόνων του. Λοιδορούμενος και διασυρόμενος από ποικίλους συντηρητικούς και ιδιοτελείς κύκλους ως γκροτέσκα εικόνα «διαφθορεύς» των νέων, «λυμεών της κοινωνίας», «Βελζεβούλ», θρησκευτικός και πολιτικός ανατροπέας, ο μέγας αυτός εικονοκλάστης ενεργοποιεί τα συγκαλυμμένα και λανθάνοντα αντανακλαστικά μιας ανηλεούς επιθετικότητας και των πλέον σκοτεινών παρορμήσεων της εποχής του. Τα έργα του σεβάσμιου ιδρυτή του Ορφανοτροφείου της Ανδρου θεωρούνται απειλή απέναντι στο παλλαϊκό αίτημα συγκρότησης εθνικής ταυτότητας κατά την περίοδο της δημιουργίας του νεοελληνικού κράτους (1830), εφόσον στις βασικές συνιστώσες της ιδιοπροσωπίας μας συγκαταλέγονται τα πλέον αντιφατικά ιδεολογικά θραύσματα, όπως ένας υπερφίαλος και ενίοτε αντιδυτικός ορθόδοξος βυζαντινισμός, αλυτρωτικών ή μεγαλοϊδεατικών προεκτάσεων κατά περίπτωση που υποτίθεται ότι κινδυνεύει από τον καϊρισμό, ρομαντικές παλινωδίες αρχαιολατρίας, νεωτερικές δυτικοευρωπαϊκές επιδράσεις κ.ά. Απέναντι σε ελλοχεύουσες, υπαρκτές και πολυεπίπεδες, συγχρονικές ή διαχρονικές αιτίες διάσπασης της επιδιωκόμενης εναγωνίως ενότητας του νεότευκτου κράτους, ο ριζοσπαστισμός του Θεόφιλου Καΐρη είναι ελάχιστα ανεκτός. Με τις ιδέες του υποτίθεται ότι υπονομεύει, σύμφωνα με το κατηγορητήριο, το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα, άρα μια θεμελιώδη, δομική συνιστώσα της εθνικής αυτοσυνειδησίας. Εύγλωττα και λακωνικότατα συνόψιζε αργότερα με μια φράση το υπαρξιακό πρόβλημα αυτοπροσδιορισμού ή ετεροπροσδιορισμού των Νεοελλήνων ο Στέφανος Κουμανούδης «Τι είναι η Ελλάς… Ανατολή ή Δύσις;».
Η άκρως δαιμονοποιημένη περίπτωση του Καΐρη όμως δίχαζε και διχάζει, πυροδοτεί εμπάθειες. Ο «Ιανός», όπως τον αποκάλεσαν, της νεοελληνικής μας γραμματείας προκαλεί και κινήσεις εκ του αντιθέτου. Αντίρροπες κρίσεις, δηλωτικές της ανεκτικότητας απέναντι στην υψιπετή και διακριτή ατομικότητά του και στην αποκλίνουσα θρησκευτική του αυτονόμηση διατυπώθηκαν και διατυπώνονται. Υπερβαίνοντας τη χωροχρονική εντοπιότητα και ανήκοντας στο μαρτυρολόγιο των ιδεολόγων, ο δάσκαλος, χαρακτηρίσθηκε ως «νέος Σωκράτης» από διεθνείς κύκλους και η δίκη του ως «δικαστικό σκάνδαλο», ενώ καταιγιστικός υπήρξε και ο συνήγορος υπεράσπισης μετά τον θάνατό του. «Ο Καΐρης απέθανε και απέθανεν αθώος», διακηρύσσει ο διαπρεπής νομικός Κ. Ν. Σαρίπολος, ενώ ο Μ. Ρενιέρης επαυξάνει «Ο χριστιανισμός δεν φοβείται τον Καΐρην». Πρόσφατα ποικιλόμορφα συλλογικά ενοχικά σύνδρομα και η κοινή αίσθηση δικαίου ωθούν Συριανούς δικηγόρους στην κατάθεση αίτησης προς τον εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, με σκοπό τη δικαστική αποκατάστασή του, σύμφωνα με την τοπική εφημερίδα «Αποψη». Σε περιόδους ανηλεών φονταμενταλιστικών συγκρούσεων που κάθε άλλο παρά επαγγέλλονται έναν νιτσεϊκό θάνατο του Θεού και αναζωπυρώνουν αρχαϊκές συμπεριφορές και στερεότυπα στη μάχη κατά του κακού, φαίνεται ότι η περίπτωση του εισηγητή της θεοσέβειας αυτόχρημα επικαιροποιείται.
Τα προαναφερθέντα εισαγωγικά όμως ελάχιστα συμβάλλουν στη δεοντολογικά ευκταία αποϊδεολογικοποίηση της ιστοριογραφίας. Οι παντοίες σκοπιμότητες και μισαλλοδοξίες δεν χωρούν κατά το δέον στην προβάλλουσα αξιώσεις επιστημοσύνης ιστορική έρευνα και στη διαθέτουσα ως κριτήριο εγκυρότητας την ουδετεροποίηση από ιδεολογικές φορτίσεις, ιστορική γλώσσα. Μια μονογραφία με καϊρική θεματική καθίσταται κατά ταύτα ιδιαζόντως δυσχερής, όταν αναδιφεί αυτό το εξαιρετικά φορτισμένο από εξωεπιστημονικές παραμέτρους και πάθη, πεδίο. Η νέα αυτή προσεγμένη έκδοση επιτυχώς παρακάμπτει τους επιστημολογικά απαράδεκτους υφάλους της ιστορικής πόλωσης. Στις αρετές της ιστορικοφιλοσοφικής μελέτης της διδάκτορος της Ιστορίας της Ψυχολογίας Π. Καζολέα – Ταβουλάρη, συγκαταλέγονται η συστηματική αποφυγή αγιοποιήσεων και εξιδανικεύσεων, ο εξορθολογισμένος, περιγραφικός και στέρεα τεκμηριωμένος επί των πηγών λόγος, η αντικειμενότροπη κειμενοκεντρικότητα που προφυλάσσει από εξόφθαλμες παραχαράξεις στην απόπειρα ερμηνείας της ιστορίας των ιδεών, η εξαντλητική παράθεση αντιτιθεμένων απόψεων, ο πλουραλισμός των βιβλιογραφικών παραθεμάτων που φανερώνει σφαιρική γνώση των προηγηθεισών καϊρικών ερευνών, ο πλούτος των πραγματολογικών δεδομένων. Στο πλαίσιο άλλωστε της γλωσσολογικής στροφής της σύγχρονης ιστοριογραφίας με τις κατά το κρατούν παράδειγμα σχετικιστικές τάσεις, ο συνεπής ιστορικός γνωρίζει να αυτοπεριορίζεται κινούμενος στα όρια του μέτρου, αποφεύγοντας όσο το δυνατόν τις απολυτοποιήσεις και έχοντας επίγνωση των ορίων του και της πολλαπλότητας των δυνατών ερμηνειών των επιλεκτικά προβαλλομένων γεγονότων. Επιπρόσθετα κατά τις προγραμματικές δηλώσεις της ήδη από τον πρόλογό της η συγγραφέας οριοθετεί και εξειδικεύει σαφώς το θέμα της. Κατά τη δεδηλωμένη σκοποθεσία της δεν συγγράφει μια βιογραφία του Θεόφιλου Καΐρη, παρά το γεγονός ότι συμπεριλαμβάνει στη μελέτη της πλήθος σχετικών πληροφοριών, όταν απαιτείται, αλλά επικεντρώνει στη φιλοσοφική ψυχολογία του και τις προεκτάσεις της.
Απαραίτητο προαπαιτούμενο για την κατανόηση της ανάπτυξης της σύγχρονης ανεξάρτητης, εμπειρικής και θετικιστικής κατεύθυνσης με ίδια μεθολογικά εργαλεία, σκοπούς και θεωρητικό πλαίσιο, επιστήμης της Ψυχολογίας, αποτελεί γενικά η φιλοσοφική ψυχολογία, ως προηγηθέν χρονολογικά και με μεγαλύτερη διάρκεια, στάδιο εξέλιξης. Μακροσκοπικά με τη βαθμιαία εδραίωση του χριστιανικού κοσμοειδώλου όμως, ένας λόγος περί ψυχής ανανοηματοδοτείται με βάση τα θεολογικά δόγματα, συνδέεται με την έννοια του Θεού και καλύπτει σταδιακά μια μακρά περίοδο, κατά την οποία αποκρυσταλλώνεται μια εμφανώς θεολογίζουσα ψυχολογία. Η ψυχολογία του Ανδριώτη λογίου εντάσσεται σε αυτήν κυρίως την κατηγορία, ενώ με τα ίδια χαρακτηριστικά κυκλοφορούν και άλλα ελληνόφωνα, αλλά και ξένα έργα. Παρ’ ότι η ψυχολογία του Καΐρη είναι μεν θεολογίζουσα, αλλά όχι συμβατή με το θεμελιώδες τριαδολογικό και χριστοκεντρικό δόγμα, εν τούτοις διατηρεί άλλα επιμέρους δομικά χαρακτηριστικά που απαντώνται σε ανάλογα έργα. Πρόκειται για ψυχολογίες, οι οποίες αναφέρονται τόσο στην έννοια της ψυχής ως ουσίας, όσο και στις εξωτερικές της εκφάνσεις, τις ψυχικές δυνάμεις και λειτουργίες, στις σχέσεις ψυχής και σώματος, στο πρόβλημα της αθανασίας της ψυχής, αλλά και σε πρώιμα επιστημονικά ερωτήματα, διερευνητικά του ρόλου του εγκεφάλου ή του νευρικού συστήματος στις γνωστικές λειτουργίες, στη συνείδηση κ.ά. Επιπλέον ένα από τα μείζονα χαρακτηριστικά αυτής της ψυχολογίας που θα ξένιζε έναν μη επαρκώς μυημένο στην ιστορία της επιστήμης του σημερινό ψυχολόγο, ο οποίος θέτει πλέον διαφορετικά ερωτήματα – υποθέσεις προς διερεύνηση, είναι το γεγονός ότι κάθε διερεύνηση της ψυχής τότε, συνάπτει με λιγότερη ή μεγαλύτερη, κατά περίπτωση έμφαση το είναι με το δέον. Πρόκειται για μια ψυχολογία, όπως είναι και η περίπτωση του Καΐρη, που φιλοδοξεί να συναρμόσει το επιστημονικό πρόταγμα του Διαφωτισμού για επιστημονική γνώση της ψυχής μέσω ουδέτερης, ορθολογικής περιγραφής των παρατηρήσιμων λειτουργιών της με μεταφυσικές, κανονιστικές διατυπώσεις περί της ηθικής της ψυχικής ζωής. Οπως στην κοινή αντίληψη όμως της εποχής κάθε έννοια ηθικότητας απορρέει από τον Θεό και δεν νοείται μορφή ηθικής ανεξάρτητη του θείου, έτσι και στην καϊρική ψυχολογία κυριαρχούν οι δομικές και αλληλένδετες έννοιες της ψυχής και του Θεού και η οντολογική τους θεμελίωση που απολήγουν σε ρυθμιστικές του βίου ηθικολογικές αναφορές. Η καϊρική ψυχολογία συνάπτεται με τον αφηρημένο μονοθεϊσμό του και κορυφώνεται στο ρηξικέλευθο υβρίδιο της Θεοσέβειας, για την οποία τόσα δεινά υπέστη.
Αξιομνημόνευτη είναι η συγκριτική και τεκμηριωμένα κριτική στάση της συγγραφέως όταν ανιχνεύει ιδεολογικές συνάφειες και πρόδηλες ή άρρητες ωσμώσεις του ψυχολογισμού του Καΐρη προς ετερόκλητες προϋπάρχουσες διανοητικές παραδόσεις. Στοιχεία από τον πυθαγορισμό, από το πάθος του γνωστικισμού, από την ανεικονική θρησκευτικότητα του ιουδαϊσμού, από τον μυστικισμό του νεοπλατωνισμού, από τον θεϊσμό, τη θεοσοφία και τον τεκτονισμό αλλά και από τον αισιόδοξο ορθολογικό ευρωπαϊκό Διαφωτισμό κ.ά., συγκροτούν παρά τα χαοτικά μεγέθη και την ετερογένειά τους, ανιχνεύσιμες διακειμενικές προκείμενες του δεκτικού πολυεπίπεδων αναγνώσεων καϊρικού έργου. Η καϊρική μεταφυσική των ψυχικών δυνάμεων του απειροτατικού και του θεοτατικού και η υπερβατολογική θεολογία του που συνδέει ευθέως την ψυχή με το υπέρτατο ον, αποτελούν το κέντρο του αδιαμφισβήτητου εκλεκτικισμού του που ως επιτομή ορθολογικών και μυστικιστικών επιδράσεων απολήγει σε έναν συγκερασμό των διισταμένων, σε μια καινοφανή ιδιοπρόσωπη σύνθεση, σε μια θεοκεντρική ανθρωπολογία, πλήρη πνευματικότητος. Αυτοπροσδιοριζόμενα τα θεοσεβικά όντα κατευθύνονται προς μια οικουμενική άχρονη πατρίδα και θρησκεία αγαθότητας και αρετής, πληρούντα με νόημα το υπαρξιακό κενό και τον αξιακό αγνωστικισμό τους.
Μεσαιωνικός υπήρξε ο Καΐρης ως προς την πεπυρακτωμένη θρησκευτικότητά του, νεωτερικός ως προς τον σεβασμό του στην έλλογη γνώση της δυτικής εκκοσμίκευσης που εξασφαλίζει πρόσβαση των ψυχικών δυνάμεων στο φιλοσοφικοεπιστημονικό οικοδόμημα και στον εγκυκλοπαιδισμό του καιρού του, τελεολογικός ως προς την εσχατολογική μεγαλειώδη σύλληψη της προσπέλασης της υπέρτατης οντότητας του Θεού, αντιυλιστής στο πλαίσιο ενός καρτεσιανού δυισμού που στο έργο του εξικνείται στην αγνόηση της θνητότητας των σωμάτων, οραματιστής μιας υποβλητικής ουτοπίας των θεοσεβών, κρυπτικός στο πλαίσιο ενός βαθέος εσωτερισμού που κινείται στο πεδίο μιας μη ευκλείδειας πραγματικότητας και στοχεύει προς ένα μονοεστιακό, παρμενίδειας περίπου ενικότητας, υπέρτατο ον. Μοχλός της ανιούσας πορείας των όντων, οι ψυχικές δυνάμεις που με την αυτεξουσιότητά τους οδεύουν μέσω μιας ενορατικής ενσυναίσθησης και μιας ασκητικής ηθικής προς το οντολογικά υπέρτατο.
Η αξιόλογη αυτή μελέτη της φιλοσοφικής ψυχολογίας του Καΐρη εμπλουτίζει τη σύγχρονη βιβλιοπαραγωγή του πεδίου της νεοελληνικής γραμματείας, διαθέτοντας λογική συνοχή, ιεράρχηση των διαπραγματευομένων ερωτημάτων και εξαντλητική διερεύνηση των πρωτογενών και δευτερογενών πηγών, πολυφωνικότητα στη διαλεκτική παράθεση επιχειρημάτων όπως και περιορισμό της προβολής του παρόντος στο ιστορικό παρελθόν. Συμβάλλει στην εθνική μας αυτογνωσία και αφορά όχι μόνο επαΐοντες και ακαδημαϊκούς κύκλους αλλά και κάθε σοβαρό μεμονωμένο μελετητή. Διαθέτει ευρετήριο και παράρτημα με αναπαραγωγή του ανωνύμως εκδοθέντος, δυσεύρετου έργου του Καΐρη «Θεοσεβών προσευχαί και ιερά άσματα» για την επαφή του αναγνώστη με αυθεντικό κείμενο, πέραν διαμεσολαβήσεων. Σύμφωνα με τη συγγραφέα οφείλει πολλά, εκτός άλλων στην Καΐρειο Βιβλιοθήκη της Ανδρου και προσωπικά στον αξέχαστο ιστορικό Δημήτρη Πολέμη.