Τα όρια της ελευθερίας

3' 57" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Alain Renaut

Τι είναι ένας Ελεύθερος Λαός;

Φιλελευθερισμός ή Ρεπουμπλικανισμός;

εκδ. Πόλις

Μιτρόβιτσα, Κεμπέκ, Τέτοβο, Μπέλφαστ, Μπιλμπάο. Παλαιές ή «νεόκοπες», οι δυτικές κρατικές επικράτειες -ας περιοριστούμε σε αυτές- διαθέτουν πολλές «αόρατες» πόλεις. Πόλεις, αλλά και περιοχές ολόκληρες, όπου οι κάτοικοι δεν αισθάνονται, στην πλειοψηφία τους έστω, ανεξάρτητοι ή αυτόνομοι. Αν και ανήκουν, τυπικά, σε συγκεκριμένους λαούς και κράτη· αν και διαθέτουν, κατά περίπτωση, τυπικά ή ουσιαστικά δικαιώματα· κανείς δεν μπορεί να τους πείσει, τουλάχιστον όχι εύκολα, ότι είναι όσο ελεύθεροι θα ήθελαν ή θα έπρεπε να είναι. Και δεν είναι οι μόνοι. Ολοι εμείς οι ύστεροι δυτικοί, όπου κι αν ζούμε, πολλές φορές ερχόμαστε αντιμέτωποι με τα όρια της ελευθερίας μας, με τις αξιώσεις που θέτει, με τις αντινομίες και τα ελλείμματά της.

Τι είναι, λοιπόν, ένας ελεύθερος λαός; Ποια είναι τα στοιχεία και ποιες οι προϋποθέσεις βάσει των οποίων μπορεί «νόμιμα ένας λαός να θεωρείται ελεύθερος»; Ο Αλαίν Ρενώ (γενν. 1948), καθηγητής φιλοσοφίας και διευθυντής του Τμήματος Φιλοσοφίας και Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris IV), καταπιάνεται με ένα ερώτημα αναμφίβολα επίκαιρο, απαιτητικό και πολυσύνθετο.

Εν τούτοις, η ουσιαστική πρόθεση του συγγραφέα δεν εξαντλείται ούτε στη διατύπωση ούτε στην πραγμάτευση του συγκεκριμένου ερωτήματος. Το έργο, όπως ο ίδιος δηλώνει, υπακούει σε μία γενικότερη οικονομία ενός προγράμματος αναστοχασμού επί των αρχών των σύγχρονων δημοκρατιών, αλλά και μιας απόπειρας ανανέωσης της αριστερής σκέψης και θεωρίας.

Ο ρόλος της Αριστεράς

Ο Ρενώ είναι πεπεισμένος ότι εάν η Αριστερά επιθυμεί να κερδίσει το σημαντικότερο πολιτικό διακύβευμα των σύγχρονων δημοκρατιών, τον πλουραλισμό, τότε οφείλει να οικειοποιηθεί «δίχως προκαταλήψεις» τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Υποχρεούται, δηλαδή, να αναγνωρίσει τη μη αναγώγιμη ποικιλία των ηθικών, φιλοσοφικών και θρησκευτικών δογμάτων, αλλά και να επιβάλει το σεβασμό της από το κράτος και την κοινωνία.

Μια ακόμη απόπειρα «ιστορικού» συμβιβασμού και αποδοχής του status quo; Μάλλον όχι. Ο υπαρκτός φιλελευθερισμός, σύμφωνα με τον Γάλλο πολιτικό φιλόσοφο, έχει υποστεί αναμφισβήτητες και πιθανώς επικίνδυνες στρεβλώσεις. Υπενθυμίζοντας την κριτική του Tocqueville στο κλασικό έργο του «Η Δημοκρατία στην Αμερική», ο Ρενώ φρονεί ότι η παρατηρούμενη απόσυρση των πολιτών από τον δημόσιο χώρο, η παρέκκλιση προς τον «απροκάλυπτο εγωισμό» και η αποδυνάμωση της πολιτικής συμμετοχής ενέχουν πολλαπλούς κινδύνους, καθώς επιτρέπουν στο κράτος να επεκτείνει απρόσκοπτα τις εξουσίες του.

Διττός στόχος

Οφείλουμε, ως εκ τούτου, να βρούμε ένα τρόπο διόρθωσης της πορείας του φιλελευθερισμού. Πώς όμως; Ισως επανεξετάζοντας την κριτική που του ασκεί ο πολιτειακός ριζοσπαστισμός, απαντά ο Ρενώ. Ο στόχος, συνεπώς, είναι διττός: από τη μία αναζήτηση μιας μορφής ρεπουμπλικανισμού συμβατής με τις βασικές αρχές του πολιτικού φιλελευθερισμού, κι από την άλλη, αξιολόγηση του βαθμού στον οποίο το συγκεκριμένο είδος ρεπουμπλικανισμού δύναται να συμβάλει στη διόρθωση του φιλελευθερισμού.

Με κομψό και αναμφίλεκτα περίτεχνο τρόπο ο εμβριθής Γάλλος φιλόσοφος επιλέγει να αναδείξει δύο σημαντικές «στιγμές» της ιστορίας του ρεπουμπλικανισμού. Πρώτη στιγμή: ο Μακιαβέλι και η άποψή του ότι σε μία ρεπουμπλικανική πολιτεία πρέπει να καλλιεργούνται παρά να εξαλείφονται οι διαφωνίες και οι αντιθέσεις. Δεύτερη στιγμή: τα «Ομοσπονδιακά Κείμενα» (Federalist Papers), στα οποία με το ψευδώνυμο Publius, οι πατέρες του Αμερικανικού Συντάγματος, Hamilton, Madison και Jay, προέταξαν τον συμβιβασμό μεταξύ των απαιτήσεων της πολιτειακής αρετής και του ατομισμού – εγωισμού.

Σε αμφότερες αυτές τις στιγμές, σύμφωνα με τον Ρενώ, επιτελείται μία μετάβαση από τη «γλώσσα» της ηθικής και της πολιτικής αρετής, στη «γλώσσα» της ευφυΐας και του καλώς εννοούμενου συμφέροντος. Ο ρεπουμπλικανισμός, σε αυτή την περίπτωση, υποκαθιστά την αξίωση της «πολιτικής αρετής», με εκείνην της «πολιτικής ευφυΐας». Δέχεται, με άλλα λόγια, ότι το δίκαιο και το ορθό δύναται να επιτευχθεί και από πολίτες που αν και δεν είναι «ενάρετοι» είναι ωστόσο αρκούντως «ευφυείς». Προασπίζεται την ηθική ουδετερότητα του κράτους και -ταυτόχρονα- μεριμνά για την τόνωση της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά, δίχως να την επιβάλλει.

Με αυτές ακριβώς τις διαπιστώσεις ο Ρενώ προχωρά στην αντιπαραβολή του πολιτικού φιλελευθερισμού του Ρώουλς και της διαβουλευτικής δημοκρατίας -ρεπουμπλικανικής προδιάθεσης- του Χάμπερμας. Δύο σημαντικά συμπεράσματα εδώ. Πρώτον, η μετωπική σύγκρουση μεταξύ φιλελευθέρων και ρεπουμπλικανών ενδέχεται να είναι πολύ πιο ήπια απ’ ό,τι πολλές φορές εμφανίζεται. Και δεύτερον, η δυνατότητα «για δύο ξεχωριστούς προσανατολισμούς της ίδιας και της αυτής» φιλελεύθερης δημοκρατικής πολιτικής μπορεί -και θα πρέπει- να διατηρηθεί ανοιχτή.

Η αξία της «ανεκτικότητας»

Τα ερωτήματα ωστόσο παραμένουν. Πότε ένας λαός δεν είναι πια ένας -έστω κατ’ ελάχιστον- ενιαίος λαός; Υπάρχουν όρια στον πλουραλισμό και τις απαιτήσεις που γεννά; Είναι δυνατή η ελευθερία δίχως ηθικές αξιώσεις; Και, τέλος, είναι αρκετή η αξία της «ανεκτικότητας» και μόνο για να διασφαλιστεί η ελευθερία των πολιτειών;

Η αξία του έργου του Ρενώ έγκειται σε αυτό ακριβώς το γεγονός της γέννησης αποριών και ερωτημάτων, τόσο θεωρητικών όσο και -κυρίως- πρακτικών. Θα συμφωνήσουμε, επομένως, μαζί του, η συζήτηση οφείλει να διατηρηθεί ανοιχτή. Χρειαζόμαστε ακόμη περισσότερα στοιχεία και επιχειρήματα προτού βεβαιωθούμε για τις προϋποθέσεις βάσει των οποίων «ένας δημοκρατικός λαός δεν θα θεωρεί απλώς ότι είναι ελεύθερος, αλλά και θα είναι».

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή