«Η επιστήμη χωρίς θρησκεία είναι ανάπηρη, θρησκεία δίχως επιστήμη, είναι τυφλή», έχει γράψει ο Αλβέρτος Αϊνστάιν και αυτός ο διάσημος αφορισμός του έχει γίνει πεδίο μάχης μεταξύ πιστών και άθεων που τον διεκδικούν ο καθένας για λογαριασμό του. Ενα γράμμα του, πολύ λίγο γνωστό που δημοπρατήθηκε πρόσφατα στο Λονδίνο, ίσως ξεκαθαρίζει τα πράγματα σχετικά με τις ιδέες του περί θρησκείας. Αλλά μπορεί και να τα συσκοτίζει ακόμη περισσότερο.
Το απηύθυνε με ημερομηνία 3 Ιανουαρίου 1954, στον φιλόσοφο Ερικ Γκάντκιν που του είχε στείλει ένα αντίτυπο του βιβλίου του «Η επιλογή ζωής. Η βιβλική κλήση για εξέγερση». Το γράμμα δημοπρατήθηκε για πρώτη φορά πέρσι και έκτοτε ανήκε σε ιδιώτη.
Στο γράμμα ο Αϊνστάιν γράφει: «Η λέξη Θεός για μένα δεν σημαίνει τίποτα περισσότερο από την έκφραση – και το δημιούργημα της ανθρώπινης αδυναμίας. Η Βίβλος δεν είναι παρά μια συλλογή σεβαστών, αλλά πρωτόγονων ακόμη μύθων που είναι και αρκετά παιδαριώδεις. Καμιά εξήγησή τους, όσο βαθιά και αν είναι, δεν μπορεί να με κάνει να αλλάξω γνώμη». Ο Αϊνστάιν που ήταν Εβραίος αλλά είχε αρνηθεί την πρόταση να γίνει ο δεύτερος πρόεδρος του κράτους του Ισραήλ, απέρριπτε επίσης την ιδέα ότι οι Εβραίοι είναι ο εκλεκτός λαός του Θεού. «Για μένα», γράφει στο γράμμα αυτό, «η Εβραϊκή θρησκεία σαν όλες τις άλλες, είναι η ενσάρκωση των πιο παιδικών προλήψεων. Και ο εβραϊκός λαός, στον οποίο με ευχαρίστηση ανήκω και που με τη νοοτροπία του έχω βαθιά συγγένεια, δεν έχει καμιά διαφορετική ιδιότητα από τους άλλους ανθρώπους. Οσο γνωρίζω από την εμπειρία μου δεν είναι καλύτερος από τους άλλους ανθρώπους, αν και η έλλειψη δύναμης τον προστάτευσε από τους χειρότερους καρκίνους».
Τούτο το γράμμα, γραμμένο στα γερμανικά, δεν αναφέρεται, όπως γράφει ο Τζέιμς Ράντερσον στον «Γκάρντιαν», στις πηγές του πλέον έγκυρου βιβλίου επί του θέματος, εκείνου με τον τίτλο «Ο Αϊνστάιν και η θρησκεία» του Μαξ Τζάμερ. Και ο Τζον Μπρουκ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, ένας από τους ειδήμονες στη Βρετανία, για τον Αϊνστάιν δεν το έχει ακούσει ποτέ. Ο Αϊνστάιν είναι μεν παγκοίνως γνωστός για τη θεωρία του της σχετικότητας, αλλά η θρησκευτική του στάση, παραμένει ζήτημα εικασιών. Οι γονείς του δεν ήσαν θρήσκοι, αλλά πήγε σε Καθολικό Δημοτικό σχολείο, ενώ διδασκόταν ιδιωτικά στο σπίτι, τον Ιουδαϊσμό. Την περίοδο αποκάλεσε αργότερα ως «τον παράδεισο της πίστης μου», που κράτησε όμως ώς τα 12 χρόνια του, όταν άρχισε να ερευνά κριτικά τις ιστορίες της Βίβλου.
Στα ώριμα χρόνια του όμως αναφερόταν σε ένα «κοσμικό θρησκευτικό αίσθημα», το οποίο διέτρεχε και συντηρούσε όλη την επιστημονική του εργασία. Το 1954, ένα χρόνο πριν πεθάνει, είπε ότι ήθελε να «βιώσει το σύμπαν σαν μια μόνη κοσμική ολότητα». Ηδη από το 1926 είχε διακηρύξει ότι «ο Θεός δεν παίζει ζάρια», αναφερόμενος στην τυχαιότητα της κβαντικής θεωρίας. Η θέση του για τον Θεό έχει πολλές φορές παρερμηνευθεί από τον πόλο θρησκεία – αθεΐα, αλλά ο ίδιος πάντα αρνιόταν τα στερεότυπα. Οπως λέει, ο Τζον Μπρουκ της Οξφόρδης: «Σαν όλους τους μεγάλους επιστήμονες, δεν μπαίνει σε κουτιά. Είχε μεγάλο σεβασμό για τις θρησκευτικές αξίες της ιουδαϊκής και της χριστιανικής παράδοσης, αλλά τι εννοούσε με τον όρο θρησκεία, ήταν κάτι βαθύτερο από ό, τι συνήθως εννοείται στις τρέχουσες συζητήσεις».