Ανοιξη του 1948: Το αίμα στο ορεινό ανάγλυφο Γράμμου – Βιτσίου κυλάει ποτάμι. Σκυμμένος πάνω στο μεγάλο οβάλ τραπέζι του στρατιωτικού αρχηγείου στην Καστοριά, ο Αμερικανός στρατηγός Τζέιμς βαν Φλιτ μελετά με προσοχή τους απλωμένους χάρτες των βουνοπλαγιών όπου μαίνονται φονικές μάχες μεταξύ των δυνάμεων του «Εθνικού Στρατού» και του «Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας».
Ψυχρός και απότομος, στρέφεται στους παριστάμενους Ελληνες αξιωματικούς και λέει σε ύφος που δεν σηκώνει αντιρρήσεις: «Σας έχουμε δώσει όπλα και εφόδια, αλλά οι συμμορίτες εξακολουθούν να υπάρχουν και να πολεμούν. Σας φέραμε τώρα μπαζούκας και βόμβες ναπάλμ. Επιτέλους, ξεμπερδέψτε μ’ αυτούς…».
Εξήντα χρόνια πριν
Σχεδόν εξήντα χρόνια από τον τερματισμό του Εμφυλίου, ο αμφιλεγόμενος, ως προς τον ρόλο του, Αμερικανός επιστρέφει στο πεδίο της μάχης. Οχι για να κατευθύνει επιχειρήσεις και να δώσει διαταγές -η τραγική αυτή σελίδα έκλεισε το 1949- αλλά για τις ανάγκες της ταινίας του Παντελή Βούλγαρη «Ψυχή βαθιά».
Τούτου του Βαν Φλιτ το πραγματικό του όνομα δεν είναι Τζέιμς, αλλά Μίλτος Πολυβίου και ζει στη Θεσσαλονίκη, όπου εργάζεται ως αρχιτέκτονας του υπουργείου Πολιτισμού. Τον επέλεξε ο γνωστός σκηνοθέτης και φίλος του για να υποδυθεί τον ρόλο του τότε αρχηγού της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα, γιατί είναι «αμερικανόφατσα», έχει στρατιωτικό παράστημα και χόμπι τη μελέτη του ελληνικού Εμφυλίου.
Ο Μίλτος… Βαν Φλιτ εμφανίζεται σε δύο σκηνές, είναι όμως από τα κεντρικά πρόσωπα της ταινίας και όπως και ο Τζέιμς, της μεγαλύτερης σύγχρονης ελληνικής τραγωδίας:
Η μια σκηνή γυρίστηκε στην κορυφή του υψώματος Μάλκοβιτς, στο Βίτσι, όπου έγιναν σκληρές μάχες, να παρακολουθεί τις θέσεις του «εχθρού» με στρατιωτική διόπτρα αμίλητος και βλοσυρός. Η κάμερα εστιάζει στο πρόσωπό του για αρκετά δευτερόλεπτα. Οχι άδικα: Ο Βαν Φλιτ είναι ο υπερ-στρατηγός του Εμφυλίου, συμβολίζει την έναρξη της αμερικανοκρατίας στην Ελλάδα.
Η άλλη σκηνή διαδραματίζεται σ’ ένα παλιό αρχοντικό στην Καστοριά, όπου ήταν το αρχηγείο των δυνάμεων του Εθνικού Στρατού και σε αυτήν φαίνεται να καθοδηγεί τους Ελληνες επιτελείς για το τι πρέπει να κάνουν για να συντρίψουν τους «συμμορίτες». Πλάι του ένας συμπατριώτης του συνταγματάρχης εξηγεί στους αξιωματικούς τα πλεονεκτήματα της φοβερής -για τα δεδομένα της εποχής- βόμβας ναπάλμ που πρωτοδοκιμάστηκε στον Γράμμο και «δοξάστηκε» εν συνεχεία στις ζούγκλες στο Βιετνάμ.
Η ιστορία
Στις 24 Φεβρουαρίου 1948, κλιμάκιο αξιωματικών του αμερικανικού στρατού με επικεφαλής τον στρατηγό Βαν Φλιτ φτάνει στην Αθήνα φέρνοντας υπερσύγχρονα όπλα για τον Εθνικό Στρατό, που μαχόταν στον ορεινό όγκο της βόρειας Πίνδου εναντίον του ΔΣΕ. Ενα χρόνο πριν, ο πρόεδρος Τρούμαν είχε εξαγγείλει το περίφημο «δόγμα», με το οποίο σηματοδοτήθηκε το πέρασμα της Ελλάδας από τη βρετανική στην αμερικανική σφαίρα επιρροής που συνοδεύτηκε με τη ροή στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας προς την Αθήνα.
«Ο στρατός σας»
Στο αεροδρόμιο, ο Βαν Φλιτ ακούει τον τότε υπουργό Αμυνας Παναγιώτη Κανελλόπουλο να τον υποδέχεται, παρουσιάζοντας το στρατιωτικό άγημα με τη φράση που θα μείνει στην Ιστορία: «Στρατηγέ μου, ιδού ο στρατός σας». Η αποστολή, αποτελούμενη από τετρακόσιους πενήντα συνολικά αξιωματικούς, ήρθε επιφορτισμένη με το έργο της διαχείρισης της αμερικανικής βοήθειας και της εκπαίδευσης των αξιωματικών του ελληνικού στρατού.
Ο Βαν Φλιτ εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και πηγαινοερχόταν στο μέτωπο σε ρόλο υπερ-αρχηγού των επιχειρήσεων. Η πρώτη γεύση από το μέτωπο δεν ήταν και ιδιαίτερα ευχάριστη γι’ αυτόν καθώς το στρατιωτικό αεροσκάφος με το οποίο μετέβη στη Φλώρινα, πάτησε νάρκη στον διάδρομο προσγείωσης, την οποία είχαν τοποθετήσει αντάρτες. Ανατινάχθηκε το ουραίο τμήμα του, αλλά ο Βαν Φλιτ γλίτωσε με ελαφρά τραύματα, όχι όμως και δύο Ελληνες αξιωματικοί, υπεύθυνοι του αεροδρομίου, που εκτελέστηκαν για την εγκληματική αμέλεια.
Ηρωας και σωτήρας που έσωσε την Ελλάδα από τον «κομμουνιστικό ζυγό», για τη μια πλευρά, «ένστολος δήμιος» που εισέβαλε σε ξένο χωράφι και το κατέστησε στέρφο, για τους ηττημένους, ο Βαν Φλιτ δίχασε τους Ελληνες και μετά θάνατον.
Η προτομή
Στην Καστοριά, η δημοτική αρχή έδωσε το όνομά του σε πλατεία της πόλης, όπου μάλιστα του έστησε και προτομή. Στη διάρκεια των ΝΑΤΟϊκών βομβαρδισμών στη Γιουγκοσλαβία, άγνωστοι γκρέμισαν τον ανδριάντα και τον πέταξαν στη λίμνη, ενώ το 2004, όταν οι ΗΠΑ αναγνώρισαν την ΠΓΔΜ με τη συνταγματική της ονομασία, στη γενικότερη ατμόσφαιρα αντιαμερικανισμού, το δημοτικό συμβούλιο μετονόμασε την πλατεία σε «Μακεδονομάχων».
Υπήρξε σκληρή αντίδραση από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ και τελικά με πρωτοβουλία της Ελληνοαμερικανικής Ενωσης Καστοριάς στήθηκε άλλη προτομή, αλλά αυτή τη φορά στις παρυφές της πόλης, στο προαύλιο μιας επιχείρησης…