Στο ερώτημα «για ποιο λόγο δύο νέοι σκηνοθέτες στρέφονται στα γεγονότα της Μακρονήσου ύστερα από 60 χρόνια», ο Ηλίας Γιαννακάκης και η Εύη Καραμπάτσου έχουν πολλές απαντήσεις. Αντίθετα. Στο ερώτημα «τι αποκομίσατε από την ενασχόλησή σας με το θέμα;», η απάντηση είναι μία και ομόφωνη: «ήθος και γενναιότητα ψυχής». Μιλούν για το «ήθος των ανθρώπων που βρέθηκαν εκεί. Ειδικά σήμερα, που θεωρούμε ότι όλα έχουν ξεπέσει και δεν υπάρχει τίποτα να κρατηθείς, παρακολουθείς αυτούς τους ανθρώπους που έζησαν σε συνθήκες αδιανόητες και στάθηκαν όπως στάθηκαν».
Ο Ηλίας Γιαννακάκης και η Εύη Καραμπάτσου κινηματογράφησαν 180 ώρες υλικού, συμπεριλαμβάνοντας 60 μαρτυρίες. Οταν όμως ήρθε η ώρα του μοντάζ για το ντοκιμαντέρ τους «Μακρόνησος», διαπίστωσαν ότι η διαδικασία ήταν πολύ επίπονη. «Δεν θέλαμε να συνθέσουμε ένα ψηφιδωτό μαρτυριών, σαν ρεπορταζιακή προσέγγιση. Μας ενδιέφερε να δημιουργήσουμε χαρακτήρες, που να πληρούν τις προϋποθέσεις μιας συναισθηματικής και ιστορικής πραγματικότητας», υπογραμμίζουν. Επέλεξαν λοιπόν: Τον σκηνογράφο Τάσο Ζωγράφο, που είχε υπογράψει δήλωση μετανοίας. Τον Ηλία Στάβερη πολιτικό κρατούμενο που είχε περάσει την εμπειρία της ΣΦΑ, των στρατιωτικών φυλακών, οι οποίες ήταν ό,τι πιο οδυνηρό υπήρχε. Τον Γιώργο Φαρσακίδη, χαράκτη που βίωσε και αποτύπωσε την πρώτη περίοδο της Μακρονήσου, η οποία ήταν και η πιο σκληρή. Την Αλέκα Παΐζη, γυναίκα και ηθοποιό (τελευταία κινηματογραφική εμφάνιση αυτής της μεγάλης κυρίας του ελληνικού θεάτρου που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή). Τον δικηγόρο Λάζαρο Κυρίτση, έναν από τους τελευταίους αυτόπτες μάρτυρες στο «μακελειό της Μακρονήσου» που ήταν η πιο αιματηρή στιγμή, με 350 νεκρούς. «Ζητούμενο ήταν η ανθρωποκεντρική προσέγγιση του θέματος. Δεν θέλαμε ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ, αλλά να αφηγηθούμε μέσα από τα βιώματα των ανθρώπων», διευκρινίζουν οι δημιουργοί.
Σημαντική παρουσία και αποκλειστικότητα του ντοκιμαντέρ, που προβάλλεται από την περασμένη Πέμπτη στις αίθουσες, είναι η μαρτυρία και της «άλλης πλευράς». Τη δική του άποψη για την ιστορία της Μακρονήσου καταθέτει για πρώτη φορά και ο Παναγιώτης Σκαλούμπακας, ο μεγάλος στρατιωτικός διοικητής της Μακρονήσου. «Τον προσεγγίσαμε με σεβασμό, γιατί αρνούμαστε οποιοδήποτε ρόλο κριτή, κι εκείνος μας ανταπέδωσε τον ίδιο σεβασμό», υπογραμμίζει η Εύη Καραμπάτσου. Και ο Ηλίας Γιαννακάκης προσθέτει: «Από την πλευρά του εθνικού στρατού, δεν είχε μιλήσει κανείς σε ντοκιμαντέρ. Επρεπε να πείσουμε τον κ. Σκαλούμπακα για τις προθέσεις μας. Εχει απόλυτη συνείδηση του τι συνέβη τότε, αλλά το αντιλαμβάνεται από τη δική του πλευρά. Εχει άλλη θεώρηση των ίδιων γεγονότων».
Μαρτυρίες, όπως καταγράφονται στο ντοκιμαντέρ
Γιώργος Φαρσακίδης: «…Ο Κατσιμίχας ενώ ήταν ο πιο σκληρός απ’ τους βασανιστές, τον προτιμούσαμε γιατί είχε μπέσα. Δηλαδή, όταν ήταν να σε βασανίσει σε βασάνιζε. Από τη στιγμή που άντεχες το βασανιστήριό του σε έπαιρνε υπό την προστασία του. Είτε από φόβο μη σε σπάσουν άλλοι και τραυματιστεί το κύρος του, είτε τελικά από εκτίμηση γιατί και αυτός στον Δημοκρατικό Στρατό ήταν από τα παλικάρια, υποδειγματικός σύνδεσμος, ριψοκίνδυνος κτλ. Αλλά δεν άντεξε και πολύ απ’ ό,τι ξέρουμε. Θα σκεφτόταν λοιπόν: Πώς εγώ ένας Γιάννης Κατσιμίχας, το παλικάρι του Δημοκρατικού Στρατού, πώς τελικά υπέκυψα στα βασανιστήρια ενώ κάποιοι άλλοι κρατάνε. Οταν περνάς μια δοκιμασία βρίσκεσαι στην κόψη του ξυραφιού για να είμαστε ειλικρινείς. Και λες ή από ‘δω ή από ‘κει. Αλλά ξέρεις τελικά ότι οι παράγοντες που θα συνεργήσουν για να είσαι ή από τη μια ή από την άλλη μεριά δεν είναι καθόλου σταθεροί. Μπορεί να μεσολαβήσει απλώς μια τύχη, μια τυχαία παρόρμηση ή κάτι που περνάς, μια στιγμή αδυναμίας… Οπότε δεν είναι για να καμαρώνει κανένας ιδιαίτερα για το ότι μπόρεσε και άντεξε. Αλλά ξέρεις παράλληλα και ότι εκείνος που δεν άντεξε μπορούσε κάλλιστα να είναι στη θέση σου και συ να είσαι στη δική του. Το ίδιο ισχύει και για τους βασανιστές. Πολλοί από αυτούς ήταν παλιοί συγκρατούμενοί μας».
Τάσος Ζωγράφος: «Εγώ προσωπικά δεν άντεξα και πολύ. Ούτε είναι ντροπή να το πω. Δεν άντεξα και πολύ. Και αν θέλεις και λογικά ίσως. Είπα: «Και λοιπόν; Θα τους δώσω μια υπογραφή, δεν θα τους δώσω και την ψυχή μου. Δεν θα κρατήσω εγώ τη συνείδησή μου και τα πιστεύω μου; Οπως επίσης νομίζω ότι ήταν και λάθος η θέση του κόμματος τότε. Οτι όποιος κάνει δήλωση διαγράφεται. Πώς να αντέξεις; Το υπολογίσανε; Οχι»…
Παναγιώτης Σκαλούμπακας: «Εν πάση περιπτώσει ο καθένας έχει ευχέρεια να λέει οτιδήποτε και να υπηρετήσει τις αδυναμίες του και τα απίστευτα πιστεύω του. Στο δικό μου το τάγμα ευτυχώς, λόγο των στρατιωτών, λόγω των ίδιων επεκράτει εθνική ατμόσφαιρα. Και κατάλαβαν ότι δεν σηκώνει. Εγώ δεν είχα δυσκολία και δεν αναγκαζόμουν να πάρω μέτρα σκληρά. Βεβαίως σε ανώμαλες εποχές και υπερβολές παρουσιάζονται και διαστρεβλώσεις και βία και δεν ξέρω τι.
(…) Εγώ βασανίστηκα. Η δική μου η παραμονή στη Μακρόνησο για τον εαυτό μου ήτανε ποινή θανάσιμη. Μέχρι θανάτου, μέρα νύχτα, εγώ ήμουν ο απομονωμένος και όχι τα παιδιά».
Κάτοικος του νησιού: «Είχαν τις χορωδίες, τα τραγούδια, τις συναυλίες, τις ποδοσφαιρικές ομάδες, τις χαρτοπαικτικές λέσχες. Είχαν πάρα πολλά πράγματα που θα μπορούσαν να ψυχαγωγήσουν τον κόσμο και όλα δούλευαν στη εντέλεια».
Ηλίας Στάβερης: «Είναι άλλο πράγμα να μιλάς όταν έχεις φάει το ξύλο και είναι άλλο πράγμα να μιλάς για το ξύλο που έφαγες πολλά χρόνια ύστερα. Καταλαβαίνεις που είναι η διαφορά; Ας πούμε, αν μου μίλαγες για τους βασανιστές όταν έφυγα από τη Μακρόνησο θα σου έλεγα είναι καθάρματα και θέλουν σκότωμα. Αν με ρωτάς σήμερα για τους βασανιστές θα καλαμπουρίζω και θα σου λέω πως τη γλίτωσα από τον Κοθρά ή κάποιον άλλον βασανιστή δυο, τρεις φορές και θα το λέω καλαμπουρίζοντας. Εχει φύγει εκείνη η διάθεση η εκδικητική, η αντιδραστική απέναντι στον βασανιστή».
Αυτό που μένει είναι το ήθος
Το ντοκιμαντέρ «ανοίγει» θέματα. Μέσα από την αντιπαράθεση, τις συγκλονιστικές μαρτυρίες, που, παρά το ψύχραιμο (με την απόσταση των χρόνων πλέον) ύφος των αφηγητών, προκαλούν φρίκη και απορία, ανακύπτουν παράπλευρα ερωτήματα: Πώς μετριέται η απώλεια; Τι σημαίνει νίκη και τι ήττα; Πώς έχει διαμορφωθεί πέντε δεκαετίες αργότερα η σχέση θύματος – βασανιστή; Για τις απαντήσεις (όποιες κι αν υπάρχουν), παραθέτουμε την άποψη των σκηνοθετών:
– Ποιο ήταν το κίνητρο για να προσεγγίσετε την ιστορία της Μακρονήσου;
– Ηλίας Γιαννακάκης: Αυτό που με συγκλόνισε είναι ότι στην Ελλάδα, στη χώρα της ανοχής, δημιουργήθηκε το πρώτο στρατόπεδο συγκέντρωσης της μεταψυχροπολεμικής περιόδου. Ηταν ένα στίγμα για όλους μας ότι υπήρξε αυτό το στρατόπεδο.
-Εύη Καραμπάτσου: Σε μια εποχή άκρατου ατομικισμού όπως η σημερινή, κάποιοι άνθρωποι υπερέβησαν εαυτόν και έθεσαν εαυτόν σε μια δοκιμασία προς χάρη ενός οράματος. Αντιπαρατέθηκαν με το ανθρώπινο μέτρο. Το υπερέβησαν ή όχι, δεν έχει σημασία. Αρκεί ότι αντιπαρατέθηκαν.
– Κάθε αφηγητής είναι σαν δύο άνθρωποι: Αλλος τότε, άλλος τώρα.
– Ε.Κ.: Δεν ξέρω κατά πόσο ισχύει αυτό. Μπορεί να είναι το αυτονόητο του εγχειρήματος που τους κάνει να χειρίζονται το βίωμά τους με τόση φυσικότητα και ηρεμία. Γι’ αυτούς τους ανθρώπους ήταν φυσικό επακόλουθο για το πιστεύω τους η δοκιμασία στην οποία υποβλήθηκαν. Δεν νομίζω, δηλαδή, ότι οφείλεται στην απόσταση του χρόνου.
– Η.Γ.: Ο λόγος για τον οποίο στέκονται τόσο γενναιόψυχοι απέναντι στο βίωμά τους μπορεί να είναι και μια απάντηση σε σχέση με το ερώτημα: κερδίσαμε ή χάσαμε σε αυτόν τον πόλεμο; Επεσε το Τείχος, κατέρρευσε ο υπαρκτός σοσιαλισμός… Ολα αυτά είναι μια ματαίωση. Από την άλλη, όμως, ό,τι πραγματικά μένει είναι το ήθος αυτών των ανθρώπων – και αυτό θεωρώ μεγάλη νίκη. Να έχεις υποστεί ό,τι είχαν υποστεί στη Μακρόνησο και στα χρόνια που ακολούθησαν και να μπορείς στα 80 σου να τοποθετείσαι με τόση γενναιοδωρία ψυχής είναι η μεγάλη νίκη, η μεγαλύτερη, ίσως και η μόνη νίκη σε αυτήν την ιστορία.
– Είναι άνθρωποι «ειδικής κοπής» κατά τη γνώμη σας;
– Ε.Κ.: Ναι, νομίζω. Δυστυχώς για εμάς.
– Η.Γ.: Σαφώς μιλάμε για διαφορετικούς ανθρώπους. Μέχρι να ξανασυμβεί παρόμοιο γεγονός -το απευχόμαστε ασφαλώς- δεν μπορούμε να κάνουμε συγκρίσεις. Οι άνθρωποι αυτοί επέδειξαν ήθος και το ήθος σίγουρα τους διαφοροποιεί, ιδιαίτερα στη σημερινή πραγματικότητα με αυτά που βλέπουμε γύρω μας.
– Ε.Κ.:Εντυπωσιακό είναι ότι όταν τους πλησιάσαμε δεν είχαν καμία έπαρση.
– Η.Γ.: Υπήρξαν άνθρωποι που πέρασαν από δύσκολες καταστάσεις και φρόντισαν να το εξαργυρώσουν. Οσους πλησιάσαμε και μίλησαν στην ταινία, αφηγούνται τα γεγονότα σαν να πρόκειται για κάποιον άλλον. Τόσο χαμηλοί τόνοι και τόσο υψηλό ήθος. Δεν εξαργύρωσαν ποτέ και τίποτα.