ANTONIO SCURΑΤΙ
Δάσκαλος και μαθητής
μετ.: Δήμητρα Δότση
εκδ. Πόλις, σελ. 392
LIONEL SΗRΙVΕR
Πρέπει να μιλήσουμε για τον Κέβιν
μετ.: Γωγώ Αρβανίτη.
εκδ. Μεταίχμιο σελ. 579
Ανάμεσα στα 1997 και 2001, την Αμερική κατέλαβε η δίνη ενός πρωτοφανούς ηθικού πυρετού: από το σχολείο Richland του Τενεσή ώς το Γυμνάσιο του Columbine, μαθητές άρχισαν να ειβάλλουν στα σχολεία τους κουβαλώντας όπλα και πυροβολώντας αδιακρίτως εναντίον σπουδαστών και δασκάλων. Στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων φωτογραφίες 14χρονων και 16χρονων παιδιών χαμογελούσαν στους αποσβολωμένους αναγνώστες από την αντίπερα όχθη: ήταν οι ενσαρκώσεις του κακού, μικροί δαίμονες που εγκαταλείφθηκαν στην ιλιγγιώδη έλξη της αχρειότητας χλευάζοντας αξίες, διαρρηγνύοντας αρχέγονα ταμπού, σαρώνοντας μ’ έναν πυροβολισμό όσες προσδοκίες επενδύουν στο φωτεινό πρόσωπο των νέων οι ενήλικοι. Και τώρα η χώρα στρεφόταν ενάντια στα παιδιά της, αντιμετωπίζοντάς τα επικίνδυνα ζώα, έτοιμα πάντα για το χειρότερο.
Κοντά μια δεκαετία τώρα, ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, καλλιτέχνες αναζητούν τις αιτίες που οπλίζουν τα εφηβικά χέρια. Το 1999, οι Burns και Crawford ανήγαγαν το θέμα της σχολικής βίας σε ύψιστο κοινωνικό πρόβλημα, το 2002 ο David Altheide επεξεργάστηκε την ιδέα των εφήβων ως απειλής, το 2002 ο Μάικλ Μουρ δημιούργησε το γνωστό του ψευδο-ντοκυμαντέρ «Bowling for Columbine», συνδέοντας τη σχολική βία με την οπλοκατοχή και τον εκρηκτικό συνδυασμό φόβου, βίας και τιμωρίας που διαπερνά όχι μόνο τη λαϊκή κουλτούρα, αλλά και την αμερικανική ιστορία, ενώ το 2003 ο Γκας Βαν Σαντ παρουσίασε την έξοχη ταινία του «Elephant», ανακαλώντας το μακελειό του Columbine για να αποτυπώσει τη νεανική δίνη. Ομως το φαινόμενο δεν είναι μόνο αμερικανικό και δεν είναι απλώς ανησυχητικό: είναι τόσο πολύπλοκο, ώστε αντιστέκεται στις ερμηνείες, γεννά την έμφοβη αμηχανία και εκτρέπεται σε άκρα εχθρότητα και καχυποψία απέναντι στην εφηβεία και τη νιότη.
Οι αξίες
Τι είναι λοιπόν οι μαζικές δολοφονίες στο εκπαιδευτικό περιβάλλον; Εκδήλωση νοσηρών προσωπικοτήτων που η παγερή ανάσα τους έχει βαλθεί να εκμηδενίσει τη ζωή; Περιφρόνηση και καταδίκη τού απόλυτα εκπεπτωκότος σχολικού θεσμού; Ανταρσία ενάντια στον κόσμο των ενηλίκων που αντιμετωπίζει τον εγωισμό, την αδιαφορία, την αναισθησία, τους χιλιάδες τρόπους με τους οποίους εκφράζεται η απόλυτη ηγεμονία της ζωτικότητας -γιατί αυτό είναι η νιότη -ως κάτι το ανένδοτα ξένο; Φαινόμενο αποπροσανατολισμού μιας νεολαίας «που απεχθάνεται το κενό και γι’ αυτό δημιουργεί γύρω της κενό»; Και τι ευθύνεται για τέτοια φαινόμενα; Η κατάρρευση των αξιών; Τα ψυχοτρόπα φάρμακα που γνωρίζουν ευρύτατη διάδοση μεταξύ των εφήβων; Το αίσθημα της απομόνωσης και της ακατανοησίας που βιώνει τόσο έντονα η εφηβεία; Η εξοικείωση με τα όπλα από την τρυφερή ηλικία; Η τηλεόραση, που λειτουργεί ως αντηχείο τέτοιων συμβάντων και δημιουργεί μιμητισμό; Τα βίαια βίντεογκέιμς; Η λατρεία της βίας ως έκφρασης ανδρισμού;
Ολα και τίποτα, θα απαντούσε κανείς. Και η λογοτεχνία, πότε αμήχανη, πότε ανησυχητικά διαυγής, επισφραγίζει την ετυμηγορία. Ηδη από το 1993, ένας Ελληνας συγγραφέας, ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης, βάσισε το μυθιστόρημά του «Ανωφελές Διήγημα» στο πραγματικό περιστατικό που συγκλόνισε στις αρχές της δεκαετίας του ’90 το πανελλήνιο, όταν ένας μεταπτυχιακός υπότροφος θετικών επιστημών εισέβαλε σε αμφιθέατρο του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας στο Ηράκλειο Κρήτης και με μια καραμπίνα σκότωσε δύο καθηγητές και τραυμάτισε τρία ακόμη άτομα, για να αυτοκτονήσει αργότερα στις ερημιές των κρητικών βουνών. Το βιβλίο δεν είναι παρά η έκθεση ενός μέλους της πανεπιστημιακής κοινότητας και μάρτυρα του περιστατικού προς τον κοσμήτορα της σχολής, η λεπτό προς λεπτό εξιστόρηση των συμβάντων προκειμένου να ανακαλυφθεί και να αποκαλυφθεί η αλήθεια, δηλαδή η βαθύτερη και ασύλληπτη ουσία των πολλαπλών φονικών και της αυτοχειρίας. Το 2003, ο DBC Pierre απέσπασε το βραβείο Booker με το μυθιστόρημά του «Βέρνον ο μικρός Θεός», μια μαύρη κωμωδία θανάτου, με κεντρικό ήρωα έναν εξεγερμένο έφηβο που θεωρείται -αν και δεν είναι- υπεύθυνος για το μακελειό στο σχολείο του. Και πρόσφατα, η σχεδόν ταυτόχρονη έκδοση στα ελληνικά δύο μυθιστορημάτων που συγγενεύουν θεματικά, αλλά αποκλίνουν σημαντικά ως προς τη διαπραγμάτευση της ακραία ανησυχητικής τους ψίχας, επαναφέρει το θέμα της σχολικής βίας, της εφηβικής απόγνωσης, αλλά και του Κακού, ως σύγκρουσης με τους θεμελιώδεις νόμους της κοινωνίας, σε μια λυσσαλέα αναζήτηση έστω και απόλυτα αρνητικής νοηματοδότησης του κενού.
Ενταση
Στο μυθιστόρημα του Αντόνιο Σκουράτι «Δάσκαλος και μαθητής» ένας γοητευτικός «άγγελος εξολοθρευτής» δολοφονεί τους καθηγητές του πριν αρχίσει η προφορική απολυτήρια εξέτασή του, εξαιρώντας μονάχα έναν, τον καθηγητή ιστορίας και φιλοσοφίας Αντρέα Μαρεσκάλκι. Κι εκείνος, ο μοναδικός επιζήσας, μένει πίσω να μετράει τους νεκρούς και να καταριέται τον εαυτό του που δεν συγκαταλεγόταν ανάμεσά τους, να βασανίζεται επειδή έδειξε εύνοια στο όμορφο και πανέξυπνο αγόρι χωρίς να προσέξει τα «όμοια με αγριοκάτσικου», διαβολικά του πόδια, να προσπαθεί να καταλάβει το γιατί αυτός ο δαιμονικός έφηβος σκότωσε και γιατί εξαίρεσε. Στους αντίποδες, το συγκλονιστικό βιβλίο της Λάιονελ Σράιβερ «Πρέπει να μιλήσουμε για τον Κέβιν» θέτει άλλου τύπου ερωτήματα -ή μάλλον επικεντρώνεται στο δίλημμα «nurture versus nature», ανατροφή ή ιδιοσυγκρασία – περιγράφοντας την πορεία ενός εσωτερικά απονεκρωμένου 15χρονου προς το προμελετημένο του έγκλημα, τη δολοφονία επτά συμμαθητών του, μιας καθηγήτριας και ενός εργαζόμενου στην καφετέρια του σχολείου, μέσα από τις επιστολές που απευθύνει η μητέρα του Ιβα προς τον απόντα σύζυγο και πατέρα του Κέβιν. Πληθωρικά στοχαστικό, υφολογικά ναρκισσιστικό το πρώτο, συνομιλητικά απλό, παρά τις οξύτατες ψυχολογικές και κοινωνιολογικές παρατηρήσεις του το δεύτερο, εξαιρετικά μεταφρασμένα και τα δύο στα ελληνικά, μιλούν για ό,τι τόσο εύστοχα έχει περιγράψει ο Ζωρζ Μπατάιγ στο δοκίμιό του «Η λογοτεχνία και το κακό»: την αναζήτηση της αυτεξουσιότητας μέσα από τη βεβήλωση της ζωής, μέσα από την καταπάτηση των θεμελιακών απαγορεύσεων πάνω στις οποίες στηρίζονται οι κοινωνίες, μέσα από την ιλιγγιώδη προσφυγή στο Κακό.