Sir RICHARD F. ΒURΤΟΝ
Ταξίδι στα Ιερά Τεμένη: Μεδίνα, Μέκκα, 1853
μετ. Αλέξης Καλοφωλιάς
εκδ. Ασβός, σελ. 247
3 Απριλίου 1853: Το ατμόπλοιο «Βεγγάλη» σαλπάρει από το λιμάνι του Σαουθάμπτον (Νότια Αγγλία) με προορισμό την Αλεξάνδρεια. Μεταξύ των επιβατών ένας Πέρσης πρίγκιπας συνοδευόμενος από τον Ινδό υπηρέτη του. Για τον πρίγκιπα και τον συνοδό του η Αλεξάνδρεια είναι απλώς η πρώτη στάση. Τελικός τους προορισμός η Μεδίνα και η Μέκκα.
Εξι μήνες αργότερα, στις 11 Σεπτεμβρίου του 1853, ο πρίγκιπας αντικρίζει την πολυπόθητη πόλη και τελεί το πρώτο προσκύνημα. Μόνο που δεν είναι πλέον πρίγκιπας ούτε καν Πέρσης. Ο προσκυνητής Αλ Χατζ Αμπντ αλ Ουαχίντ είναι ένας περιπλανώμενος δερβίσης αφγανικής καταγωγής σπουδασμένος στη Ρανγκούν (πρωτεύουσα της σημερινής Μιανμάρ) και κατέχει βρετανικό διαβατήριο.
Στο διάστημα αυτών των έξι μηνών, ο πρώην Πέρσης πρίγκιπας και νυν Αφγανός δερβίσης προσκυνητής, ή εν συντομία ο σεΐχης Αμπντουλά, επισκέφτηκε την αγορά και τα βιβλιοπωλεία της Αλεξάνδρειας, ταξίδεψε στο Κάιρο κατά μήκος του Νείλου με το ατμόπλοιο «Μικρός Ασθματικός», μυήθηκε στο τάγμα της Καντιρίγια, όπου αποκόμισε τον τιμητικό τίτλο του μουσρίντ (δερβίσης/γνώστης των απόκρυφων τεχνών), επισκέφτηκε τις κακόφημες συνοικίες του Καΐρου, γνώρισε κόσμο, έκανε φίλους κι εχθρούς, πέρασε μία νύχτα στο κρατητήριο, ταξίδεψε από το Κάιρο στο Σουέζ σκαρφαλωμένος στη ράχη μιας καμήλας παρέα με άλλους εφτά προσκυνητές, «ήρθε στα χέρια» με Μαγρεμπίνους πειρατές για μια θέση στο «πλοίο των προσκυνητών», διέσχισε την έρημο του Χιτζάζ, είδε με τα μάτια του την τιμημένη πόλη της Μεδίνας και ύστερα από πολλές απίστευτες περιπέτειες κατάφερε να φτάσει στη Μέκκα, τον τελικό του προορισμό.
Δύο χρόνια αργότερα, το 1855, οι περιπέτειες του σεΐχη Αμπντουλά είδαν το φως της δημοσιότητας. Εκδόθηκαν στα αγγλικά με τον τίτλο «Προσωπικό αφήγημα ενός προσκυνήματος στη Μεδίνα και τη Μέκκα» (Personal Narrative of a Pilgrimage in Al-Medina and Meccah), φέροντας την επίσημη υπογραφή του προσκυνητή Αλ Χατζ Αμπντ αλ Ουαχίντ.
Το βιβλίο έκανε πάταγο: γνώρισε μεγάλη εκδοτική επιτυχία (επανεκδόθηκε τρεις φορές, το 1857, 1879, 1893), διαβάστηκε όσο κανένα άλλο ταξιδιωτικό κείμενο της εποχής του και θεωρείται ακόμα και σήμερα μια από τις πιο αξιόπιστες εθνολογικές μελέτες μιας και ο συγγραφέας του μας δίνει μια εικόνα «εκ των έσω» των συνηθειών και των εθίμων της Ανατολής. Ο συγγραφέας του «προσωπικού αφηγήματος», όμως, που στην πραγματικότητα δεν ήταν ούτε Πέρσης πρίγκιπας ούτε Αφγανός δερβίσης αλλά ο Αγγλος γλωσσολόγος και περιηγητής σερ Ρίτσαρντ Μπέρτον, κατηγορήθηκε για αρνησιθρησκία και εσκεμμένη εξαπάτηση και γενικά σόκαρε τη βικτωριανή Αγγλία τόσο με το εγχείρημά του όσο και με την αφήγησή του. Υιοθετώντας τη μάσκα του Αφγανού δερβίση, ο Μπέρτον προέβη σε μια καυστική κριτική της βικτωριανής ηθικής, περιέγραψε με τα μάτια του μουσουλμάνου περιηγητή τα ατοπήματα των συμπατριωτών του, τα μεθύσια των εξαχρειωμένων χριστιανών, καθώς και την επικείμενη επέκταση της βρετανικής κυριαρχίας στην περιοχή.
Ταυτόχρονα, ακριβώς επειδή προσπάθησε να περιγράψει τις διάφορες εθνότητες και φυλές της Αιγύπτου και της αραβικής χερσονήσου με τα μάτια ενός ξένου ομόθρησκού τους, έφερε στο φως την προκατάληψη των Αιγυπτίων απέναντι στους Πέρσες και τους Βρετανούς μουσουλμάνους εν γένει, μπόρεσε να δει την κοινωνική διαστρωμάτωση, τις εγγενείς διαφορές μεταξύ των διαφόρων πληθυσμών της αραβικής χερσονήσου και να αποδώσει στον όρο «ανατολίτης» μια ανήκουστη για την εποχή του πολυσημία.
Πέρα όμως από την αναμφισβήτητη συμβολή του στην επιστήμη της εθνολογίας, το έργο του Μπέρτον έχει διαχρονική αξία ακριβώς επειδή αποτελεί μια προσωπική μαρτυρία ενός καθαρόαιμου ταξιδιώτη. Ενός ανθρώπου που δεν γνώρισε καμία πατρίδα, που εκινείτο πιο άνετα μέσα στις αλλεπάλληλες μεταμφιέσεις του παρά στην πραγματική του ταυτότητα, ενός ταξιδιώτη που δεν νοστάλγησε ποτέ καμία Ιθάκη και που δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει κάθε τέχνασμα για να μπορέσει να βουτήξει στα «παγερά βάθη» του κόσμου «χωρίς τη βοήθεια κανενός».
Αποσπάσματα από το «Προσωπικό αφήγημα ενός προσκυνήματος στη Μεδίνα και τη Μέκκα» κυκλοφόρησαν πρόσφατα και στα ελληνικά με τον τίτλο «Ταξίδι στα Ιερά Τεμένη: Μεδίνα, Μέκκα, 1853» από τις εκδόσεις Ασβός, σε μετάφραση Αλέξη Καλοφωλιά. Η ελληνική έκδοση συμπεριλαμβάνει ένα πολύ κατατοπιστικό προλογικό σημείωμα από την εκδότρια Ιόλη Δελιβάνη.