Στα 33 του χρόνια ο Τζόναθαν Σάφραν Φόερ θεωρείται ένας από τους πιο αξιόλογους νέους Αμερικανούς συγγραφείς, κάθε βιβλίο του οποίου κατακτά ταχύτατα τις υψηλότερες θέσεις στις λίστες των ευπωλήτων. Η κριτική αυτή αναγνώριση και εμπορική επιτυχία οφείλεται σε τρεις βασικούς λόγους: ο Φόερ τολμά να γράφει για τα κρίσιμα ζητήματα της εποχής. Το συγγραφικό του έργο, όχι μόνο εμπνέεται από την αμερικανική (και αμερικανο-εβραϊκή) λογοτεχνική παράδοση αλλά βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με αυτήν. Και, τέλος, κάθε βιβλίο του εμπεριέχει στοιχεία μορφολογικού πειραματισμού και αισθητικού ριζοσπαστισμού.
Δεύτερος ανάμεσα σε τρεις γιους μιας ευσεβούς εβραϊκής οικογένειας, ο Φόερ μεγάλωσε στην Ουάσιγκτον και σπούδασε Φιλοσοφία στο Πρίνστον. Σ’ ένα μάθημα δημιουργικής γραφής είχε καθηγήτρια την Τζόυς Κάρολ Οουτς, η οποία αναγνώρισε το συγγραφικό του ταλέντο και τον ενθάρρυνε να γράψει για προσωπικά βιώματα και οικογενειακές ιστορίες.
Ετσι προέκυψε το πρώτο του μυθιστόρημα, «Ολα έρχονται στο φως» (2002, εκδόσεις Μελάνι). Πρόκειται για ένα ημι-αυτοβιογραφικό οδοιπορικό του ήρωα στην Ουκρανία με σκοπό τη διερεύνηση των συνθηκών και προσώπων που οδήγησαν στη διάσωση του παππού του από το Ολοκαύτωμα και τη διαφυγή του στην Αμερική. Το μυθιστόρημα αντλεί έμπνευση από την παράδοση της εθνοτικής-μειονοτικής αμερικανικής λογοτεχνίας, προβάλλοντας την αναζήτηση της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας ως κύριο θεματικό ιστό.
Ωστόσο, η εμφανής επίδραση της Μόρισον ή του Ροθ δεν εξαντλείται στη θεματική οργάνωση της μυθιστορίας, αλλά επηρεάζει τις υφολογικές επιλογές του συγγραφέα. Μέσα από το παιχνίδι με τις δυνατότητες της γλώσσας, ο Φόερ απογυμνώνει την καθημερινή εμπειρία από το οικείο της φως, αποκαλύπτοντας αναπάντεχα και κρυφά επεισόδια μνήμης και γνώσης. Με λόγο αιχμηρό, σαρκαστικό αλλά ταυτόχρονα συγκινησιακά φορτισμένο, ο συγγραφέας αναμετριέται με μια μεγάλη ιστορική τραγωδία της ανθρωπότητας, το Ολοκαύτωμα και βγαίνει νικητής, αφού το «Ολα έρχονται στο φως» είχε σημαντική απήχηση στο ευρύ κοινό.
Ακολουθεί το «Εξαιρετικά δυνατά και απίστευτα κοντά» (2005), ένα μυθιστόρημα που προσεγγίζει αυτή τη φορά, τη σύγχρονη τραγωδία της 11ης Σεπτεμβρίου από την οπτική ενός 9χρονου παιδιού, του οποίου ο πατέρας βρήκε τραγικό θάνατο στα ερείπια των Δίδυμων Πύργων.
Η αφηγηματική ματιά που υιοθετεί ο Φόερ εξασφαλίζει μια πρωτότυπη, αθώα και ζωντανή, ενίοτε αστεία, ενίοτε μελαγχολική θεώρηση, που επιτρέπει την εκδήλωση συναισθήματος χωρίς τον φόβο υπερβολής. Και εδώ ο συγγραφέας αντλεί από την αρχετυπική αμερικανική παράδοση της αναζήτησης ταυτότητας, ενώ ταυτόχρονα τη μετασχηματίζει ενσωματώνοντας πολλαπλά αφηγηματικά είδη λόγου και νέες μετα-κειμενικές τεχνικές.
Ετσι, η περιπλάνηση του Οσκαρ Σελ στους δρόμους της αμερικανικής μεγαλούπολης, ο οποίος ψάχνει να βρει την πόρτα που αντιστοιχεί στο άγνωστο κλειδί, που άθελά του κληρονόμησε από τον πατέρα του, συνυφαίνεται με άλλες αφηγηματικές δομές (επιστολική λογοτεχνία, εξομολογητική αφήγηση) και συμπληρώνεται από μετα-κείμενα (φωτογραφίες, χρωματικές εναλλαγές, λευκές σελίδες). Η παράτολμη αλλά μάταιη περιπλάνηση του μικρού ήρωα επισημαίνει την αδυναμία εύρεσης νοήματος στα συντρίμμια των Δίδυμων Πύργων. Οπως υποδηλώνει ο τίτλος, ο απόηχος της τραγωδίας είναι ακόμη εξαιρετικά δυνατός και απίστευτα κοντά για να αναπαρασταθεί γλωσσικά.
Τα συναισθήματα
Αλλά δεν είναι μόνο το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου που αντιστέκεται στη μιμητική αναπαράστασή του: κάθε ιστορική τραγωδία, κάθε τραυματική εμπειρία αποκαλύπτει την ανεπάρκεια της γλώσσας να περιγράψει τα συναισθήματα που κατακλύζουν τη συνείδηση ύστερα από το τραγικό γεγονός. Η απελπισμένη επιθυμία επικοινωνίας, η αγωνία καταγραφής του τραύματος αναζητούν την εικονική αναπαράστασή τους σε μετα-κειμενικές αφηγηματικές τεχνικές.
Ετσι, η πολλαπλή παράθεση της ασπρόμαυρης φωτογραφίας του «ανθρώπου σε πτώση» αλληλοεμπλέκεται με το κειμενικό αφήγημα γεμίζοντας τα κενά του, ενώ ο αναγνώστης που εισέρχεται στη γλώσσα αυτής της σκηνοθετημένης γραφής καλείται να επιλέξει ανάμεσα στη μονοσήμαντη, κανονιστική παραγωγή νοήματος και σε μια εναλλακτική, θεραπευτική ερμηνεία που συμφιλιώνει τη βία του συμβάντος με την απόπειρα μιμητικής υπέρβασής του.
Λέει ο Οσκαρ: «Στο τέλος, βρήκα τις φωτογραφίες του σώματος που πέφτει. Ηταν ο Μπαμπάς; Αλλαξα τη σειρά, έτσι ώστε η τελευταία να είναι πρώτη και η πρώτη τελευταία. Οταν τις ξεφύλλισα, ο άντρας έμοιαζε να ανεβαίνει στον ουρανό». Με την αντιστροφή της 12σέλιδης παράθεσης της φωτογραφίας στο τέλος του βιβλίου, ο εικονιζόμενος άντρας φαίνεται να απελευθερώνεται από τον νόμο της βαρύτητας και να πετά προς την οροφή του πύργου.
Αντιστρέφοντας τη χρονική ακολουθία, ο Οσκαρ εφευρίσκει ένα μηχανισμό δημιουργίας παρουσίας μέσα στην απουσία, που εξασφαλίζει την επιστροφή του πατέρα του στο σπίτι, την αποκατάσταση του κενού που δημιουργήθηκε από την πτώση των Πύργων και την επάνοδο της τάξης στην αμερικανική μητρόπολη.
Ωστόσο, η γεμάτη αφέλεια και παιδικό εγωισμό φωνή του Οσκαρ, καθώς και η απόπειρα λύτρωσης από τον πόνο της απώλειας του πατέρα, έγινε αντικείμενο οξείας κριτικής αντιπαράθεσης: κάποιοι κατηγόρησαν τον Φόερ για μελοδραματισμό ενώ άλλοι θεώρησαν την αφηγηματική προσέγγιση της 11ης/9 από κοινότοπη έως ηδονοβλεπτική και βέβηλη.
Η επόμενη συγγραφική του δουλειά με τίτλο «Τρώγοντας ζώα» (2009) προκάλεσε πλήθος αντιδράσεων, αφού θίγει το ευαίσθητο θέμα της αχαλίνωτης κρεοφαγίας στις ΗΠΑ, καθώς και τις συνέπειες της κτηνοτροφικής βιομηχανίας στο περιβάλλον και την υγεία. Αν και δεν πρόκειται για μυθιστόρημα, αλλά για αφήγηση που συνδυάζει την αυτοβιογραφία με τη δημοσιογραφική έρευνα και τη φιλοσοφία, το «Τρώγοντας ζώα» ακολουθεί τις ίδιες μεταμοντέρνες πρακτικές που χαρακτηρίζουν τη μυθοπλασία του Φόερ: εναλλαγή αφηγηματικών δομών (συνεντεύξεις, προσωπικές βινιέτες), χρήση γραφικών τεχνικών και άλλων μετα-κειμενικών πρακτικών.
Πέρα όμως από τους υφολογικούς πειραματισμούς, το βιβλίο φέρει στην επιφάνεια με αμεσότητα και πληρότητα όλα τα στάδια της παραγωγής κρέατος, ώσπου αυτό να φτάσει στο πιάτο μας ώστε να μην μπορούμε να επικαλούμαστε άγνοια, αλλά μόνο αδιαφορία για τον βασανισμό των ζώων, τα τοξικά απόβλητα, τις εκπομπές αερίων, τις τροφικές και μεταδοτικές ασθένειες και άλλους κινδύνους στη δημόσια υγεία που η κρεοφαγία συνεπάγεται. Αν και, όπως ισχυρίζεται, ο Φόερ δεν επιδιώκει να μας προσηλυτίσει στη χορτοφαγία εντούτοις επιχειρεί να μας αφυπνίσει στην παράλογη λογική που διέπει τις διατροφικές μας συνήθειες.
Παρά τη σύντομη συγγραφική του σταδιοδρομία και τη νεαρή του ηλικία ο Τζόναθαν Σάφραν Φόερ είναι από τους πιο πολυσυζητημένους Αμερικανούς συγγραφείς, το έργο του οποίου η διεθνής κριτική αλλά και σημαντικοί λογοτέχνες υποδέχτηκαν με ενδιαφέρον, αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητά του.